خطر بزرگ برای بلندترین رود ایران
رودخانه کارون، شاهرگ حیاتی خوزستان، این روزها با کاهش شدید جریان آب و خشکی بخش‌هایی از بستر خود، صدای زنگ خطر محیط زیست را بلند کرده است.
رودخانه کارون، با طول بیش از ۹۵۰ کیلومتر، به‌عنوان طولانی‌ترین رود ایران، نقش مهمی در تأمین آب خوزستان و پایین‌دست آن دارد. این رودخانه در حال حاضر با کاهش چشمگیر آب و بخش‌هایی از بستر خشک، مواجه است و بوی تعفن ناشی از آب راکد، نگرانی فعالان محیط زیست و کارشناسان را برانگیخته است.
در این زمینه، علی ارواحی، متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی، در گفت‌وگو با خبرآنلاین می‌گوید: «بحران آب در رودخانه کارون نتیجه ترکیبی از عوامل متعدد است؛ که مهم‌ترین دلایل آن عبارتند از: احداث سدهایی مانند کارون ۳، کارون ۴ و گتوند، انتقال آب به استان‌هایی مثل اصفهان و یزد و کشت‌های پرمصرف مانند نیشکر و برنج در خوزستان.»
ریشه‌های بحران؛ سدسازی و کشاورزی پرمصرف در کانون توجه
ارواحی تأکید می‌کند: «اگرچه تغییرات اقلیمی (کاهش بارش و افزایش دما) و استقرار صنایع آب‌بر (فولاد و پتروشیمی)، به‌عنوان عامل تشدیدکننده عمل می‌کنند، اما مشکل اصلی به حکمرانی نادرست و مدیریت ناکارآمد منابع آب برمی‌گردد؛ احداث سدها و فشار کشت‌های آب‌بر ریشه بحران هستند. ذخیره نمک در مخزن سد گتوند نیز شوری آب را چند برابر کرده است.»
او با اشاره به تأثیر سدسازی و انتقال آب اضافه می‌کند: «سدها و طرح‌های انتقال آب، جریان طبیعی رودخانه را به‌طور جدی دچار تغییر کرده و آورد آب به پایین‌دست و تالاب‌ها کاهش یافته است. در گذشته آورد کارون بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ متر مکعب بر ثانیه بود، اما در برخی ماه‌ها به زیر ۱۰۰ متر مکعب رسیده است.»
ارواحی خاطرنشان می‌کند: «سیاست خودکفایی کشاورزی بدون توجه به ظرفیت اکولوژیک و انتقال آب بین‌حوضه‌ای نیز مشکل را تشدید کرده است. این طرح‌ها ابتدا برای تأمین آب شرب و صنعت توجیه داشتند، اما بخش عمده آب به کشاورزی فلات مرکزی اختصاص یافت. تمرکز بر عرضه آب به جای مدیریت تقاضا، همراه با احداث سد و طرح‌های انتقال، شرایط را وخیم‌تر کرده است.»
کشت نیشکر؛ سود کوتاه‌مدت و هزینه بلندمدت محیط زیستی
یکی دیگر از عوامل بحران، کشت نیشکر در مناطق نیمه‌خشک خوزستان است که از دهه‌ها پیش به‌صورت کشاورزی-صنعتی اجرا می‌شود.
ارواحی توضیح می‌دهد: «کشت نیشکر ممکن است با هدف اشتغال‌زایی و تولید شکر توجیه اقتصادی داشته باشد، اما مصرف بالای آب، زه‌آب‌های شور و آلوده به سموم شیمیایی، شوری کارون و تالاب‌های پایین‌دست را افزایش داده است. توسعه بیش از ۸۰ هزار هکتار زیر کشت نیشکر نه از نظر اکولوژیک پایدار است و نه توجیه اقتصادی بلندمدت دارد و یکی از بزرگ‌ترین خطاهای برنامه‌ریزی در حوضه کارون محسوب می‌شود.»
پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی خشکی کارون
ارواحی درباره اثرات خشک شدن کارون می‌گوید: «کاهش جریان آب، اکسیژن محلول را کم کرده و مرگ آبزیان و بی‌مهرگان را افزایش داده است. رشد جلبک‌ها و باکتری‌های بی‌هوازی بوی نامطبوع ایجاد کرده و رسوب‌گذاری غیرطبیعی، زیستگاه‌ها را تغییر داده است. گازهایی مانند سولفید هیدروژن مشکلات تنفسی و سردرد ایجاد می‌کنند و کیفیت پایین آب باعث تشدید بیماری‌های گوارشی و عفونی می‌شود. احتمال افزایش پشه‌ها و بیماری‌هایی مثل مالاریا یا تب دنگی نیز وجود دارد.»
وی ادامه می‌دهد: «تالاب‌های شادگان و حورالعظیم، زیستگاه پرندگان مهاجر، در معرض خطرند و کاهش آب و آلودگی ممکن است منجر به از دست رفتن برخی گونه‌ها شود. بحران کارون زنجیره اکولوژیک از آبزیان تا پرندگان را تحت فشار قرار داده است.»
پیامد اجتماعی خشکی رودخانه؛ مهاجرت اجباری و حاشیه‌نشینی
ارواحی هشدار می‌دهد: «بخشی از روستاییان خوزستان به دلیل کمبود آب کشاورزی و شوری زمین‌ها مجبور به ترک سرزمین خود شده‌اند. این موضوع موجب از دست رفتن هویت فرهنگی و افزایش حاشیه‌نشینی در شهرهایی مانند اهواز می‌شود. دامداران دیگر نمی‌توانند امرار معاش کنند و کاهش تولید کشاورزی وابستگی به واردات مواد غذایی و از دست رفتن نیروی کار ماهر را افزایش داده و امنیت اجتماعی و اقتصادی منطقه را تهدید می‌کند.»
وی اضافه می‌کند: «خشکی تالاب‌ها می‌تواند کانون‌های ریزگرد را افزایش دهد و سلامت مردم را تهدید کند. کنترل انتشار ریزگردها، با تأمین نیازهای آبی زیست‌محیطی و کاشت پوشش گیاهی سازگار با اکوسیستم ممکن است.»
راهکارهای پیشنهادی برای نجات کارون
ارواحی می‌گوید: «برای عبور از بحران، باید از مدیریت عرضه‌محور به مدیریت تقاضامحور حرکت کنیم و حق‌آبه کارون و تالاب‌های پایین‌دست را تأمین کنیم. افزایش تاب‌آوری اکولوژیک با سازگاری با شرایط اقلیمی جدید، مثل لایروبی رودخانه‌ها برای بهره‌برداری از سیلاب‌ها، ضروری است.»
او درباره اصلاح الگوی کشت توضیح می‌دهد: «محدود کردن کشت نیشکر و برنج و جایگزینی با محصولات کم‌آب‌بر مثل جو و نخود می‌تواند مؤثر باشد.»
افزایش بهره‌وری آب، بازچرخانی آب کشاورزی، کاهش هدررفت، رهاسازی حق‌آبه زیست‌محیطی از سدها، جلوگیری از طرح‌های جدید انتقال آب، نظارت بر برداشت‌های غیرمجاز و تصفیه فاضلاب قبل از ورود به رودخانه نیز از دیگر پیشنهادهای اوست. ارواحی تأکید می‌کند: «آموزش مردم و کشاورزان و همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد با دولت می‌تواند از خشک شدن کامل کارون جلوگیری کند و پایداری منابع آب خوزستان را تضمین کند.»
