افزایش نگران‌کننده خودکشی در ایران
آمارهای رسمی سازمان پزشکی قانونی نشان می‌دهد که خودکشی در ایران در حال افزایش است و این موضوع، پس از سال‌ها انکار مسئولان دولتی، اکنون از سوی کارشناسان اجتماعی و معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی تأیید شده است.
طی سه سال اخیر، گزارش‌های کارشناسان علوم اجتماعی با استناد به آمارهای سازمان پزشکی قانونی کشور نشان می‌دهد که نرخ خودکشی در جمعیت عمومی رو به رشد است، موضوعی که سال‌ها مسئولان دولتی از آن سخن نمی‌گفتند.
سید حسن موسوی چلک، معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، اخیراً تصریح کرده است: «موضوع خودکشی به عنوان یکی از آسیب‌های اجتماعی دهه اخیر، نباید نادیده گرفته شود و آمارهای موجود به ویژه سازمان پزشکی قانونی نشان‌دهنده افزایش نرخ خودکشی در کشور طی سال‌های اخیر است.»
وی در ادامه به تفاوت جنسیتی در خودکشی اشاره کرد و گفت: «بر اساس مطالعات جهانی، زنان سه برابر بیشتر از مردان اقدام به خودکشی می‌کنند، اما نرخ مرگ ناشی از خودکشی در مردان سه برابر بالاتر است. این تفاوت عمدتاً به روش‌های انتخاب شده برای خودکشی بازمی‌گردد؛ مردان معمولاً به سراغ روش‌های خشن‌تر می‌روند که مرگ قطعی را به همراه دارد.»
معاون سازمان بهزیستی همچنین خودکشی را یک پدیده پیچیده و چندعاملی دانست و افزود: «اختلالات روانشناختی مانند افسردگی، اضطراب و اعتیاد نقش مهمی دارند، اما نمی‌توان این مسأله را صرفاً به عوامل زیستی یا روانپزشکی محدود کرد. برخی افراد اقدام به خودکشی می‌کنند بدون آنکه هیچ تشخیص رسمی اختلال روانی داشته باشند. بنابراین، خودکشی تنها یک مشکل فردی نیست و باید در چارچوبی سیستماتیک، فرهنگی و اجتماعی بررسی شود.»
وی فشارهای اقتصادی، مشکلات اجتماعی، احساس ناکارآمدی، شکست‌های مکرر در حوزه‌های فردی و شغلی، فقدان مهارت‌های مقابله با بحران و شرایط محیطی و خانوادگی را از عوامل مؤثر بر بروز افکار خودکشی ذکر کرد و تأکید نمود که «فشارهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در مناطق مختلف کشور، به ویژه شمال‌غرب و برخی استان‌ها، تأثیر مستقیم بر نرخ خودکشی دارد. برای مثال، در برخی مناطق به دلیل تابوهای اجتماعی، نرخ طلاق پایین است اما نرخ خودکشی بالاست که نشان‌دهنده فشارهای فرهنگی و روانی ویژه است.»
موسوی چلک که ریاست انجمن مددکاران اجتماعی ایران را نیز بر عهده دارد، شناسایی افراد در معرض خطر را یکی از مراحل کلیدی پیشگیری دانست و توضیح داد: «علائم هشداردهنده شامل سابقه اقدام به خودکشی، افکار مکرر در این زمینه، ابراز ناامیدی، احساس بی‌ارزشی و ناکارآمدی، تغییرات ناگهانی در خلق و رفتار، گوشه‌گیری اجتماعی، اختلالات خواب و تغییر در عادات تغذیه، همچنین جملاتی که نشان‌دهنده تمایل به پایان دادن به زندگی هستند و قرار گرفتن در محیط‌های پرتنش خانوادگی یا اجتماعی است.»
معاون سازمان بهزیستی درباره پیامدهای خودکشی گفت: «از دست رفتن سرمایه انسانی، ایجاد ناامنی روانی و اجتماعی، افزایش هزینه‌های درمانی و حمایتی و عادی‌سازی این رفتار در جوامع آسیب‌پذیر از پیامدهای گسترده آن است. بنابراین پیشگیری از خودکشی باید بخشی از رویکرد جامع سلامت روان و اجتماعی باشد و شامل برنامه‌های ارتقای سلامت روان، افزایش نشاط اجتماعی، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای و ایجاد بسترهای حمایتی و امن برای افراد در معرض خطر باشد.»
سازمان بهزیستی، با بهره‌گیری از مددکاران اجتماعی، در صف نخست کمک به افراد در آستانه خودکشی قرار دارد و موسوی چلک تأکید کرد: «اگر فردی در محیط ناامن باشد، سازمان بهزیستی می‌تواند او را متناسب با شرایط در مراکز حمایتی تحت مراقبت قرار دهد. همچنین مداخلات پس از اقدام به خودکشی و پیگیری‌های مستمر برای جلوگیری از تکرار این رفتار در دستور کار است. موفقیت در پیشگیری از خودکشی نیازمند همکاری دستگاه‌های دولتی، نهادهای اجتماعی، خانواده‌ها و رسانه‌هاست.»
وی افزود که آموزش مهارت‌های زندگی و توانمندسازی افراد برای مقابله با استرس و بحران، همراه با مدیریت رسانه‌ای و آگاهی‌بخشی به جامعه، از راهکارهای کلیدی کاهش آسیب اجتماعی محسوب می‌شوند. اورژانس اجتماعی سازمان بهزیستی با تیم‌های تخصصی سیار و خطوط ۱۲۳ و ۱۴۸۰، ۲۴ ساعته در ۳۷۸ شهر فعال است و طی چند سال اخیر، مداخلات آن برای پیشگیری از خودکشی پنج برابر افزایش یافته است.
همچنین طبق گزارش انجمن جامعه‌شناسی ایران در نشست «خودکشی در ایران؛ دلایل و راهکارهای مقابله»، اکبر علیوردی‌نیا، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه مازندران، اعلام کرد که میانگین نرخ خودکشی در ۱۴ استان بالاتر از میانگین کشوری و در ۱۷ استان پایین‌تر از آن است. بیشترین میزان خودکشی در بازه ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۸، در سال‌های ۹۷ و ۹۸ با نرخ ۶.۲ در ۱۰۰ هزار جمعیت ثبت شده است که نسبت به ۴.۲ در ۱۰۰ هزار جمعیت در سال‌های اولیه بازه، افزایش حدود ۴۴ درصدی را نشان می‌دهد.
محمدعلی محمدی، جامعه‌شناس و عضو کرسی یونسکو در سلامت اجتماعی و توسعه، نیز در این نشست گفت: «خودکشی می‌تواند مانند دومینو، مسائل دیگری را با خود به همراه داشته باشد. این اقدام تجلی فیزیکی مرگ روانی انسان است، جایی که مرگ جسمی تنها مرحله نهایی یک فرایند اجتماعی و روانی پیچیده است.»
یافته‌های تازه انجمن پیشگیری از خودکشی، ارائه‌شده توسط حمید یعقوبی، نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۲، تعداد مرگ‌های ناشی از خودکشی ۷۶۰۳ مورد بوده که نسبت به سال قبل ۶۸۵ مورد افزایش داشته است. نرخ مرگ بر اثر خودکشی در سال ۱۴۰۲ به ۸.۹ نفر در ۱۰۰ هزار جمعیت رسیده و پیش‌بینی می‌شود در سال ۱۴۰۳ با رشد ۱۰ درصدی به حدود ۹.۷ نفر در ۱۰۰ هزار جمعیت برسد، یعنی بیش از دو برابر میزان سال ۱۳۹۰.
یعقوبی با اشاره به استاندارد جهانی توضیح داد: «هر خودکشی منجر به مرگ باید در عدد ۲۰ ضرب شود تا آمار اقدام به خودکشی یک کشور مشخص شود. بنابراین در سال ۱۴۰۲، بیش از ۱۵۰ هزار اقدام به خودکشی انجام شده است. شناسایی و پیگیری این افراد اهمیت حیاتی دارد و وزارت بهداشت با کارشناسان سلامت روان در حال رصد و پیگیری آنهاست.»
آمارها نشان می‌دهد که در ایران، خودکشی بیشتر در بین افراد ۱۵ تا ۳۵ ساله رخ می‌دهد و ۵۴ درصد مرگ‌های ناشی از خودکشی در میان جوانان زیر ۳۰ سال اتفاق می‌افتد. تقریباً نیمی از خودکشی‌ها در افراد متأهل ثبت شده و در سال ۱۴۰۱، ۶۵ درصد قربانیان مرد و ۳۵ درصد زن بوده‌اند. همچنین بیش از ۱۲۶ هزار اقدام به خودکشی ثبت شده که ۱۵ درصد آن مربوط به دانش‌آموزان و بیشترین تعداد در گروه سنی زیر ۵۰ سال بوده است، نشانه‌ای از از دست رفتن نیروی جوان و مولد جامعه.
