چرا در اینستاگرام همه خود را تراپیست می‌دانند؟
در روزگاری که هر فردی در فضای مجازی خود را "تراپیست" معرفی می‌کند، توصیه‌های بی‌پایه و غیرعلمی به اسم روانشناسی در اینستاگرام به تهدیدی جدی برای سلامت روان مردم تبدیل شده است.
در سال‌های اخیر، شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه اینستاگرام به میدانی برای تجویزهای روانشناسی تبدیل شده‌اند؛ جایی که هزاران پست و ویدیو با شعارهایی مانند «درمان اضطراب در ۵ دقیقه» یا «پاکسازی ذهن با یک جمله» منتشر می‌شود. آمارها نشان می‌دهد طی دو سال گذشته، حجم محتوای مرتبط با روانشناسی در فضای مجازی بیش از سه برابر شده است. با این حال، بیشتر این صفحات توسط افرادی اداره می‌شوند که هیچ تحصیلات یا تخصصی در حوزه روانشناسی ندارند.
دکتر سیما فردوسی، روانشناس بالینی و استاد دانشگاه، در گفت‌وگویی با همشهری درباره پدیده‌ی روانشناسی زرد در فضای مجازی و اثرات آن بر جامعه توضیح داد و گفت:
«روانشناسی بدون پشتوانه علمی، درمان ندارد.»
او تأکید کرد افرادی که در این زمینه فعالیت می‌کنند باید تخصص کافی داشته باشند، چراکه روانشناسی شاخه‌های متعددی دارد؛ از کودک و نوجوان گرفته تا خانواده و بالینی، و هرکدام نیازمند دانش عمیق و تجربه حرفه‌ای هستند.
فردوسی توضیح داد: «افراد زمانی که دچار اضطراب می‌شوند، معمولاً به دنبال هر روشی برای رهایی از آن می‌گردند. در گذشته شاید از شیوه‌هایی مانند هیپنوتیزم یا حتی روش‌های خرافی استفاده می‌کردند، اما با گسترش علم، مکاتب روانشناسی مختلفی شکل گرفت که علل و درمان اضطراب را علمی بررسی کردند. حالا اگر کسی بدون تحقیق و پایه علمی، روشی جدید ابداع کند، نمی‌تواند درمان پایداری ارائه دهد.»
به گفته‌ی او، بسیاری از مردم به جای مراجعه به متخصص، به سراغ راهکارهای سریع و کم‌هزینه در فضای مجازی می‌روند. در حالی‌که این روش‌ها تنها اثر مُسکن دارند و پس از مدتی باعث بروز ناکامی، خشم، پرخاشگری یا افسردگی می‌شوند. او افزود: «بسیاری از افراد پرخاشگر در واقع از ناکامی و ناامیدی رنج می‌برند، و افسردگی یکی از پیامدهای مستقیم همین احساس‌هاست.»
نسخه واحد برای ذهن انسان وجود ندارد
این روانشناس با اشاره به تجربیاتش گفت: «بارها مراجعانی داشته‌ام که پیش از مراجعه به من، برای حل مشکلات روانی‌شان به سراغ ویدیوها و مطالب اینستاگرامی رفته‌اند. بیشترشان تصور می‌کردند با چند جمله انگیزشی یا تمرین ساده می‌توانند مشکلات‌شان را حل کنند.»
او با تأکید بر اینکه در روانشناسی نسخه‌ی یکسانی برای همه وجود ندارد، ادامه داد: «اختلالات روانی انواع مختلفی دارند، برخی مزمن و برخی حاد هستند و هر کدام به نسخه‌ای متفاوت نیاز دارند. ما نمی‌دانیم کسانی که در فضای مجازی توصیه می‌کنند، اصلاً از کجا به این نتیجه‌ها رسیده‌اند.»
«تراپیست نه! یک فنجان قهوه» درمان نیست
فردوسی درباره محتواهایی که مردم را از مراجعه به روانشناس منع می‌کنند و راهکارهایی مثل «با دوستانت بخند» یا «با یک قهوه حال خوب بساز» را جایگزین تراپی می‌دانند، هشدار داد و گفت:
«کسی که دیگر از هیچ چیز لذت نمی‌برد، زود عصبانی می‌شود، خواب باکیفیت ندارد، وزنش به‌طور غیرعادی تغییر می‌کند و حتی به مرگ فکر می‌کند، نمی‌تواند با نوشیدن قهوه یا گذراندن وقت با دوستان درمان شود.»
او افزود: «درست است که بودن در جمع می‌تواند حال فرد را موقتاً بهتر کند، اما درمان نیست. متخصصان روانشناسی بر اساس معیارهای علمی تشخیص می‌دهند که آیا فرد دچار افسردگی است یا خیر. اگر دست‌کم پنج تا هفت نشانه از ۱۲ علامت افسردگی به مدت دو هفته در او وجود داشته باشد، نیازمند دریافت خدمات درمانی است.»
روانشناسی، علمی مظلوم با ابزار ذهنی
به گفته‌ی این استاد دانشگاه، تشخیص صلاحیت روانشناسان واقعی کار دشواری نیست.
«مردم می‌توانند از طریق سایت سازمان نظام روانشناسی و مشاوره بررسی کنند که آیا فرد مورد نظر دارای مجوز فعالیت است یا خیر.»
او با انتقاد از رشد محتوای شبه‌علم در فضای مجازی گفت: «علم روانشناسی مظلوم واقع شده چون ابزارش ذهن است. بسیاری گمان می‌کنند چون می‌توانند حرف بزنند، می‌توانند مشاوره هم بدهند. اما همان‌طور که کسی بدون تحصیلات در فیزیک یا ریاضی نمی‌تواند ادعای تخصص کند، در روانشناسی هم هر کلمه باید بر پایه علم و استراتژی درمانی باشد؛ از گفتاردرمانی گرفته تا روانکاوی.»
چرا مردم به درمان مجازی پناه برده‌اند؟
فردوسی درباره افزایش مشکلات روانی در جامعه گفت: «زندگی امروز پر از فشار و اضطراب است؛ از رشد جمعیت و بحران‌های اجتماعی گرفته تا ازدواج‌های ناپایدار و استرس‌های اقتصادی. حتی سن ابتلا به افسردگی و اضطراب هم پایین آمده و کودکان نیز درگیر ترس، وسواس یا بیش‌فعالی شده‌اند.»
او هشدار داد: «وقتی کودکان با توصیه‌های بی‌پایه در فضای مجازی مواجه می‌شوند، کسی نیست که به آن‌ها بگوید این روش‌ها برای سن‌شان مناسب نیست. نبود فیلتر و نظارت در شبکه‌ها باعث می‌شود این مطالب آسیب‌زا باشند. خانواده‌ها باید آگاهی بالایی داشته باشند تا بتوانند از کودکان محافظت کنند.»
با این حال فردوسی معتقد است سطح آگاهی جامعه نسبت به گذشته بالاتر رفته است: «در بین مراجعانم می‌بینم که مادران امروز زودتر متوجه مشکلات روحی فرزندان‌شان می‌شوند و اقدام به مراجعه می‌کنند. این نشانه‌ی مثبتی است.»
لزوم نظارت و برخورد قانونی با فعالان غیرمجاز روانشناسی
او در پایان تأکید کرد: «برای مقابله با محتوای آسیب‌زا در فضای مجازی باید شبکه‌ای از روانشناسان و مشاوران مورد تأیید سازمان نظام روانشناسی شکل بگیرد تا افراد در مواقع اضطراب یا افسردگی بتوانند با خیال راحت به آن مراجعه کنند.»
به گفته‌ی فردوسی، نبود قوانین سخت‌گیرانه در برخورد با فعالان غیرمجاز باعث شده این افراد آزادانه در فضای مجازی فعالیت کنند. او تصریح کرد:
«مردم باید پیش از اعتماد به هر صفحه یا فردی، صلاحیت او را استعلام کنند. این کار سختی نیست، اما می‌تواند از بسیاری از آسیب‌های روحی جلوگیری کند.»
