گزارش فوربس در مورد فاجعه‌ای بزرگ در ایران
زمین در ایران آرام و بی‌صدا در حال فرورفتن است؛ بحرانی که پیامدهایش می‌تواند ابعاد یک فاجعه ملی به خود بگیرد.
در حالی که مخاطرات ناشی از فرونشست زمین در ایران هنوز به دغدغه‌ای جدی برای مسئولان تبدیل نشده، نگاه‌ها در سطح بین‌المللی به این بحران دوخته شده است. در گزارشی منتشر شده توسط وب‌سایت معتبر فوربس، سانام ماهوزی، خبرنگار محیط‌زیست، وضعیت فرونشست در ایران را نگران‌کننده توصیف کرده و تاکید دارد که این پدیده در بسیاری از نقاط کشور، با سرعتی هشدارآمیز در حال پیشروی است.
او در گزارش خود می‌نویسد: «فرونشست زمین در سراسر ایران با نرخی غیرقابل اغماض ادامه دارد؛ عمدتاً به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، که به‌مرور به تحلیل رفتن سفره‌های آب و آسیب‌های برگشت‌ناپذیر به محیط‌زیست منجر شده است.»
مناطق بحرانی: از تهران تا کرمان، از اصفهان تا رفسنجان
بر اساس داده‌های ارائه‌شده در این گزارش، برخی استان‌ها نظیر تهران، اصفهان و کرمان در صدر جدول مناطق بحران‌زده قرار دارند؛ مناطقی که در آن‌ها نرخ فرونشست سالانه از مرز ۳۰ سانتی‌متر عبور کرده و حتی در مواردی، مانند بخش‌هایی از استان کرمان، به ۴۰ سانتی‌متر در سال رسیده است.
عوارض این فرونشست‌های تدریجی به‌شدت نگران‌کننده است. ترک‌های عمیق در زمین، شکل‌گیری فروچاله‌ها، و خسارت به زیرساخت‌هایی مانند لوله‌کشی، شبکه‌های فاضلاب، جاده‌ها و حتی آثار تاریخی از جمله پیامدهای آن است.
در ماه گذشته، تصاویری از خودروهایی که در فروچاله‌های ایجادشده در شهر کاشان فرو رفته بودند، در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شد. این تصاویر بار دیگر زنگ خطر را برای ساکنان و مسافران این مناطق به صدا درآورد.
همزمانی تهدیدها: فرونشست و زلزله، یک ترکیب مرگبار
در بخش مهمی از این گزارش به یک نگرانی تازه نیز اشاره شده است؛ هم‌پوشانی خطر فرونشست زمین با احتمال وقوع زلزله در ایران. کشور ما با جمعیتی بیش از ۸۵ میلیون نفر، در یکی از لرزه‌خیزترین مناطق دنیا قرار دارد و خطوط گسل به‌طور گسترده در جای‌جای آن پراکنده‌اند.
گزارش فوربس هشدار می‌دهد که وقوع یک زلزله بزرگ در کلانشهرهایی نظیر تهران، شیراز یا تبریز، آن هم در شرایطی که زمین آن‌ها دچار فرونشست شده، می‌تواند تلفات جانی و مالی فاجعه‌باری به‌همراه داشته باشد.
در همین رابطه، شیده دشتی، دانشیار مهندسی عمران و محیط‌زیست در دانشگاه کلرادو بولدر، می‌گوید:
«تصور کنید ساختمانی که به دلیل فرونشست، قبلاً دچار ترک‌خوردگی و نشست شده است. حال اگر زلزله‌ای حتی نسبتاً کوچک رخ دهد، احتمال ریزش آن بسیار بالاست، چراکه سازه دیگر تاب تحمل بارهای اضافی را ندارد.»
نابودی سفره‌های آب زیرزمینی؛ نتیجه یک کشاورزی پرمصرف و بی‌برنامه
در ادامه این گزارش، فوربس بر عامل اصلی این بحران نیز انگشت می‌گذارد: برداشت بی‌رویه و ناپایدار از منابع آب زیرزمینی. مطابق با یافته‌های اتحادیه ژئوفیزیک آمریکا، بیش از ۹۰ درصد این برداشت‌ها در ایران صرف بخش کشاورزی می‌شود؛ آن هم در شرایطی که همچنان از روش‌های سنتی و کم‌بازده استفاده می‌شود.
در رفسنجان، که از قطب‌های اصلی تولید پسته در کشور محسوب می‌شود، نیاز بالای مزارع به آب باعث شده سطح سفره‌های زیرزمینی به‌شدت افت کند. همچنین، در مناطق نزدیک تهران مانند ورامین، نرخ فرونشست زمین به بیش از ۳۱ سانتی‌متر در سال رسیده که به‌وضوح از اثرات سوء این مدل کشاورزی حکایت دارد.
تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌های مکرر و کاهش بارندگی نیز دست‌به‌دست این عوامل داده‌اند تا این بحران ابعاد پیچیده‌تری پیدا کند.
نگاهی جهانی به فاجعه‌ای محلی
در مقایسه‌ای جهانی، گزارش فوربس به این نکته اشاره دارد که تنها ۳ تا ۵ درصد از مناطق دارای فرونشست در سطح جهان، با نرخ بالای ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر در سال مواجه هستند. در حالی که در ایران، در برخی نواحی این نرخ به دو تا چهار برابر این مقدار می‌رسد. به‌بیان‌دیگر، زمین در این مناطق هر دو سال و نیم، به‌اندازه یک متر پایین‌تر می‌رود.
طبق برآوردها، نیمی از جمعیت ایران در مناطقی زندگی می‌کنند که به‌نوعی درگیر فرونشست زمین هستند.
بحران خاموشی که زیرساخت‌ها را می‌بلعد
پدیده فرونشست نه‌تنها تهدیدی برای محیط‌زیست است، بلکه به‌شدت زیرساخت‌های شهری و حمل‌ونقل را نیز در معرض خطر قرار داده است. از خطوط ریلی و جاده‌ها گرفته تا ساختمان‌ها و تأسیسات شهری، همه در معرض آسیب جدی‌اند.
با این حال، در حالی که جهان نسبت به این بحران واکنش نشان می‌دهد، در داخل کشور، هنوز نشانه‌ای از سیاست‌گذاری جدی برای مدیریت این وضعیت دیده نمی‌شود. به‌نظر می‌رسد تنها راه برای مهار این روند خطرناک، اعمال یک سیاست جامع و علمی در حوزه مدیریت منابع آبی است؛ سیاستی که در حال حاضر غایب بزرگ صحنه تصمیم‌گیری‌ها در ایران است.
