معنی اصطلاح مکانیزم ماشه

فرارو- «مکانیسم ماشه» ترجمه‌ای غیررسمی در زبان فارسی از اصطلاحی است که در چارچوب توافق هسته‌ای ایران (برجام یا JCPOA) برای اشاره به فرآیند بازگشت تحریم‌ها یا همان snapback به‌کار گرفته شد.

به گزارش فرارو، این اصطلاح نه در متن برجام و نه در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل (مصوب ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵) به‌طور مستقیم ذکر نشده است. در واقع، «مکانیسم ماشه» برساخته‌ای رسانه‌ای و سیاسی است که برای ساده‌سازی روند پیچیده حقوقی بازگشت سریع تحریم‌ها به کار رفت. در ادامه، به بررسی خاستگاه این اصطلاح، ریشه مفهومی آن و چگونگی ورودش به گفتمان هسته‌ای پرداخته می‌شود.

خاستگاه اصطلاح «مکانیسم ماشه»

واژه انگلیسی trigger به معنای «ماشه» تفنگ است. در این استعاره، یک حرکت کوچک مانند کشیدن ماشه، زنجیره‌ای از رویدادهای سریع و غیرقابل بازگشت را آغاز می‌کند. در زمینه برجام نیز، این واژه به سازوکاری اشاره دارد که با ثبت یک شکایت رسمی، تحریم‌های لغوشده به شکل خودکار و بدون نیاز به رأی‌گیری تازه بازمی‌گردند. به همین دلیل، این استعاره به «سرعت و اجتناب‌ناپذیری» فرآیند بازگشت تحریم‌ها شباهت دارد؛ درست مانند شلیک گلوله پس از کشیدن ماشه. در ویکی‌پدیای فارسی نیز ریشه این اصطلاح به همین تشبیه نسبت داده شده است.

اما ریشه‌های عمیق‌تر این مفهوم به نظریه بازی‌ها برمی‌گردد. استراتژی «grim trigger» یا «ماشه سختگیرانه» در نظریه بازی‌ها به حالتی گفته می‌شود که نقض کوچک یک تعهد، باعث مجازاتی دائمی و بازگشت‌ناپذیر می‌شود. اقتصاددانانی مانند میلتون فریدمن در دهه ۱۹۸۰ این ایده را توسعه دادند و بعدها در دیپلماسی بین‌المللی برای طراحی سازوکارهای بازدارنده نظیر تحریم‌ها مورد استفاده قرار گرفت. در برجام نیز همین منطق به‌کار گرفته شد؛ به‌گونه‌ای که هرگونه «نقض اساسی تعهدات» می‌تواند به بازگشت تحریم‌ها منجر شود.

ورود اصطلاح به مذاکرات برجام

اصطلاح trigger mechanism نخستین بار در جریان گفت‌وگوهای وین (۲۰۱۴-۲۰۱۵) توسط سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، مطرح شد. لاوروف این ایده را به‌عنوان راه‌حلی برای بن‌بست مذاکرات درباره نحوه بازگرداندن تحریم‌ها، بدون خدشه به حق وتوی روسیه، پیشنهاد داد.

نقش او بعدها در خاطرات وندی شرمن، مذاکره‌کننده ارشد آمریکایی، نیز تأیید شد. بر اساس این سازوکار، هر یک از اعضای گروه ۱+۵ (چین، روسیه، آمریکا، انگلیس، فرانسه به همراه آلمان) می‌توانند با ارسال نامه‌ای به شورای امنیت، فرآیند بازگشت تحریم‌ها را فعال کنند. این بندها در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (مواد ۱۱ تا ۱۳) تثبیت شد و از ژوئیه ۲۰۱۵ به‌طور رسمی وارد ادبیات حقوقی پس از برجام شد.

گسترش کاربرد در رسانه‌ها و فضای سیاسی

اصطلاح «مکانیسم ماشه» از همان سال‌های ابتدایی در محافل سیاسی و رسانه‌ای مطرح شد. نخستین گزارش گسترده درباره آن، در خبرگزاری رویترز (ژوئیه ۲۰۱۹) با تیتر "A breach of Iran nuclear deal could trigger sanctions snapback" منتشر شد. پیش از آن، در جریان مذاکرات وین نیز این عبارت در اظهارنظرهای غیررسمی نمایندگان ۱+۵ شنیده شده بود.

رسانه‌های بین‌المللی دیگری همچون Foreign Policy در اوت ۲۰۲۰ و BBC در ژانویه همان سال، این مکانیسم را «ابزاری برای بازگشت سریع تحریم‌ها» توصیف کردند. به مرور، این واژه در ایران نیز به یکی از کلیدواژه‌های اصلی در تحلیل‌ها و گزارش‌های مرتبط با برجام تبدیل شد.