بحران پنهان سلامت روان در ایران: خودکشی سه برابر میانگین جهانی
تازه‌ترین پیمایش ملی اختلالات روان‌پزشکی در ایران نشان می‌دهد خودکشی و افکار مرتبط با آن در کشور بیش از سه برابر میانگین جهانی است و اختلالات روانی در مردان به شکل قابل توجهی افزایش یافته است.
نتایج آخرین پیمایش سال ۱۴۰۱ درباره اختلالات روان‌پزشکی در ایران، برای نخستین بار پس از تأخیر منتشر شد. آفرین رحیمی‌موقر، استاد روان‌پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران، درباره روند انتشار این پژوهش گفت: «یافته‌های پیمایش سال ۱۴۰۱ به‌عنوان آخرین پیمایش انجام‌شده درباره اختلالات روان‌پزشکی در ایران منتشر شد؛ پیمایشی که به دلیل بعضی ملاحظات منتشر نشده بود. در سال ۱۳۹۱ نیز ما چنین پژوهشی را انجام دادیم و تا تغییر دولت نتوانستیم نتایج آن را منتشر کنیم. در دولت قبل نیز هر چقدر تلاش کردیم مسئولان را توجیه کنیم که در بسیاری از شاخص‌ها وضعیت ما خیلی بد و باعث سرشکستگی نیست، نتوانستیم».
رحیمی‌موقر که مجری همایش سالانه انجمن روان‌پزشکان نیز هست، به رشد چشمگیر شیوع اختلالات روان‌پزشکی اشاره می‌کند: یک نفر از هر چهار نفر در کشور به نوعی با اختلال روانی مواجه است. این شاخص نسبت به پیمایش مشابه سال ۱۳۹۱ افزایش قابل توجهی را نشان می‌دهد.
به گفته متخصصان، حوادث دهه اخیر شامل همه‌گیری کرونا و نوسانات اقتصادی و اجتماعی در افزایش این اختلالات نقش بسزایی داشته است.
شیوع اختلالات روانی در مردان و زنان
طبق نتایج پیمایش، ۱۶ درصد افراد با اختلالات خلقی، ۱۳.۷ درصد با اختلالات اضطرابی و چهار درصد با اختلالات مصرف مواد یا الکل مواجه بوده‌اند. در مقایسه با پیمایش سال ۱۳۹۱، رشد اختلالات روان‌پزشکی در مردان قابل توجه است و در زنان کاهش اندکی مشاهده می‌شود.
رحیمی‌موقر توضیح می‌دهد: ۹.۲ درصد جامعه به اختلال روانی شدید مبتلا هستند، شامل سایکوز، اختلال دوقطبی یا وابستگی فیزیکی به مواد مخدر؛ ۷.۳ درصد اختلال متوسط و ۸.۶ درصد اختلال خفیف دارند. از کل افراد دارای اختلال روان‌پزشکی، ۱۵ درصد تنها به یک اختلال مبتلا هستند، حدود پنج درصد به دو اختلال و چهار درصد بیش از دو اختلال دارند.
جمع‌آوری داده‌ها به صورت خانه‌به‌خانه با همکاری شرکت ملی پست و با استفاده از روان‌شناسان آموزش‌دیده انجام شد. مصاحبه‌ها به صورت چهره‌به‌چهره و تلفنی صورت گرفت. رحیمی‌موقر می‌گوید: «برای ما بسیار مهم بوده که مصاحبه‌ها با دقت و توسط افراد متخصص انجام شود. در پروتکل نیز پرسشگران باید جمعیت هدف را جذب می‌کردند و امکان رفتن سراغ فرد جایگزین نداشتند».
خودکشی در ایران سه برابر میانگین جهانی
نتایج نشان می‌دهد شش درصد افراد دارای افکار خودکشی بوده و ۳.۷ درصد برای خودکشی برنامه‌ریزی کرده‌اند. همچنین، ۱.۱ درصد اقدام به خودکشی و ۰.۹ درصد اقدام جدی داشته‌اند. رحیمی‌موقر می‌گوید: «این اعداد بیش از سه برابر میانگین جهانی است».
محمد قدیری‌وصفی، فوق‌تخصص روان‌پزشکی و دبیر علمی همایش، درباره روند رشد اختلالات روانی گفت: «در سه تا چهار دهه اخیر با روند رشد اختلالات و بیماری‌های روانی مواجه‌ایم. پدیده‌هایی مثل جنگ ۱۲روزه یا بحران‌های دیگر به این روند شیب بیشتری داده و در حال حاضر اختلالات افسردگی، اضطراب و مصرف مواد مخدر بیشترین افزایش را در طول سال‌های اخیر داشته‌اند».
او افزود: «چهار دهه قبل حدود چهار خودکشی در هر صد هزار نفر داشتیم؛ اما آماری رسمی که اخیراً انجمن پیشگیری از خودکشی اعلام کرده، به عدد هشت خودکشی در هر صد هزار نفر اشاره می‌کند. این فرایند رشد نرخ خودکشی در ایران در حالی است که در بسیاری از کشورها، مثل کشورهای اسکاندیناوی، برنامه‌های موفق کاهش نرخ خودکشی اجرا شده است».
قدیری‌وصفی به دلایل اجتماعی و اقتصادی این افزایش اشاره و بر نیاز به برنامه‌ریزی دولت برای پیش‌بینی‌پذیری زندگی افراد تأکید کرد: «باید برای افراد قابل پیش‌بینی باشد که مثلاً خرج روزانه بلیت مترو و خوراک‌شان ثابت می‌ماند یا به میزانی مشخص رشد می‌کند؛ در این حالت زندگی قابل پیش‌بینی می‌شود و اضطراب جامعه کاهش می‌یابد».
تغییرات در الگوی مصرف مواد
این پیمایش نشان می‌دهد شیوع اختلالات اضطرابی کاهش یافته و برای اولین بار، مصرف الکل جای تریاک را در الگوی اعتیاد گرفته است. مصرف الکل در ایران نزدیک به دو درصد است و با این حال در سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۱، ۲.۵ درصد مردم اعلام کرده‌اند که الکل مصرف کرده‌اند؛ این آمار نسبت به سال ۱۳۹۱، دو برابر شده است.
با توجه به ترکیب مواد افیونی و محرک، شیوع اختلال مصرف مواد ۲.۵ درصد است که بالاتر از میانگین جهانی ۱.۵ درصد است.
عوامل مؤثر و دسترسی به خدمات روان‌پزشکی
طلاق، مرگ همسر، بیکاری و وضعیت اقتصادی و اجتماعی پایین از عوامل مؤثر بر اختلالات روان‌پزشکی هستند. افراد با تحصیلات دانشگاهی و سطح اقتصادی بالاتر، سلامت روان بیشتری دارند. ۲۷.۷ درصد افراد خود را مایل به استفاده از خدمات روان‌درمانی می‌دانند.
۳۵ درصد جمعیت ایران در سال گذشته از مراکز خدمات روان‌پزشکی و بهداشتی استفاده کرده‌اند، اما از میان ۲۷.۷ درصد مایل به درمان، ۶۲.۵ درصد دارای اختلالات روانی و ۱۵.۹ درصد بدون بیماری به مراکز مراجعه کرده‌اند. ۲۴.۹ درصد نیز به جای مراکز تخصصی، به طب سنتی یا مکمل رجوع کرده‌اند.
افرادی که مرد، مجرد، بی‌سواد، شاغل یا زیر ۲۰ سال هستند، تمایل کمی به استفاده از خدمات روان‌درمانی دارند و بیش از ۸۰ درصد معتادان از مراکز ترک و درمان استفاده نمی‌کنند. در مقابل، مبتلایان به سایکوز بیشترین بهره‌مندی از خدمات درمانی را دارند.
هزینه‌های درمان، مانع دسترسی
یکی از موانع مهم مراجعه به مراکز درمان، هزینه و بیمه است. ۳۵ درصد از افرادی که از خدمات روان‌درمانی استفاده کرده‌اند، مجبور به فروش دارایی برای تأمین هزینه شده‌اند. بیمه‌های پایه تنها ۷۰ درصد هزینه‌های سرپایی و تا ۵۰ درصد هزینه‌های بستری را پوشش می‌دهند و بیمه تکمیلی نیز محدودیت‌های زیادی دارد.
به همین دلیل، بیش از ۸۰ درصد بیماران مبتلا به اختلال روانی، درمان خود را ترک می‌کنند.
