آیا تخلیه پایتخت واقعیت دارد؟/ تهران در آستانه بحران واقعی
هشدارهای اخیر رئیس‌جمهور درباره احتمال تخلیه تهران بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها داشته است، اما کارشناسان می‌گویند اجرای چنین اقدامی در عمل امکان‌پذیر نیست و تمرکز باید بر راهکارهای فوری و عملی برای عبور از بحران آب باشد.
وضعیت منابع آبی تهران در ششمین سال خشکسالی متوالی به مرحله‌ای بحرانی رسیده است. مدیرکل آبفای استان تهران اعلام کرده که ذخایر سدهای پنج‌گانه پایتخت به کمترین سطح طی ۶۰ سال گذشته کاهش یافته و پرشدگی سدها بدون احتساب سد طالقان تنها ۵ درصد است. این شرایط باعث شد رئیس‌جمهور هشدار دهد که جیره‌بندی آب تا آذرماه ممکن است و حتی از احتمال «تخلیه پایتخت در آینده» سخن گفت.
بر اساس گزارش‌ها، محسن اردکانی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران، بارش سال آبی ۱۴۰۴–۱۴۰۳ را تنها ۱۵۹ میلی‌متر اعلام کرده است که در یک قرن گذشته بی‌سابقه بوده و در مهر و آبان امسال حتی یک میلی‌متر باران هم نباریده، در حالی که میانگین بلندمدت این دوره حدود ۳۰ میلی‌متر است. این وضعیت سبب شده تا پرسش‌هایی درباره نزدیک شدن تهران به «روز صفر آبی» مطرح شود.
طرح انتقال پایتخت طی سال‌های گذشته به ویژه از زمان ریاست جمهوری مسعود پزشکیان بارها مطرح شده است. اما کارشناسان هشدار می‌دهند که حتی در صورت اجرا، این اقدام نمی‌تواند بحران آب تهران را به‌طور کامل حل کند و تنها جابه‌جایی مشکل خواهد بود.
راهکارهای فوری برای عبور از بحران
دو کارشناس حوزه بحران و تغییرات اقلیمی چهار راهکار فوری برای کاهش فشار بر منابع آب تهران پیشنهاد کرده‌اند: «صرفه‌جویی حداکثری»، «حفر چاه موقت در اطراف تهران»، «مهار آب تلف‌شده در شبکه» و «استفاده از آب خاکستری».
علی بیت‌اللهی، مدیر بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، می‌گوید:
«در شرایط اضطراری فعلی، دو رویکرد حداقلی اما ضروری یعنی صرفه‌جویی همگانی و استفاده از چاه‌های اطراف تهران باید در دستور کار قرار گیرد.»
به گفته بیت‌اللهی، کاهش مصرف آب در بخش‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی ضروری است و اتصال بخشی از چاه‌های اطراف تهران به شبکه آب شرب می‌تواند کمبود را جبران کند. با این حال، مصرف نادرست آب در خانه‌ها، فضاهای سبز و مراکز صنعتی همچنان ادامه دارد و هشدارها جدی گرفته نشده‌اند.
استفاده از چاه‌های اطراف تهران و تصفیه آن‌ها نیز یکی دیگر از راهکارهای اضطراری است که باید توسط شرکت آب و فاضلاب تهران و مدیریت کلان نظارت شود. با این حال، اظهارات رئیس‌جمهور درباره تخلیه تهران بیشتر جنبه هشدار دارد؛ چرا که جمعیت ۱۰ تا ۱۵ میلیون نفری قابل جابه‌جایی نیست و مناطق جایگزین نیز از بحران آب رنج می‌برند.
وضعیت «فوق بحرانی» منابع آب
بیت‌اللهی تاکید دارد که منابع آبی تهران و کشور نه تنها بحرانی، بلکه در وضعیت فوق بحرانی قرار دارند. انتظار کاهش مصرف با سرد شدن هوا تحقق نیافته و منابع سطحی آب نیز در حال خشک‌شدن هستند. با کاهش بارندگی، بحران آب تشدید شده است. او می‌گوید:
«شفافیت کامل درباره بحران آب می‌تواند آثار منفی داشته باشد و ایجاد اضطراب عمومی کند، بنابراین مدیریت بحران با تمهیدات فوری ضروری است.»
تمرکز جمعیت در ۱۰ نقطه کشور و عدم توزیع عادلانه فرصت‌ها فشار مضاعفی بر منابع آب وارد کرده است. کاهش مصرف، اصلاح شبکه توزیع و استفاده از منابع نامتعارف مثل آب خاکستری تنها راهکارهای فوری هستند که می‌توانند از شدت بحران بکاهند.
مدیریت پایدار منابع آب
محمدرضا فرزانه، کارشناس تغییرات اقلیمی، معتقد است مدیریت منابع آب باید به رویکرد «نهادی، حکمرانی‌محور و مشارکتی» تغییر کند، تا آب به عنوان بخشی از نظام اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی مدیریت شود. او توضیح می‌دهد:
«مدیریت یکپارچه منابع آب با هماهنگی میان توسعه اقتصادی، عدالت اجتماعی و پایداری محیط زیست ضروری است و بدون آن سیاست‌های کوتاه‌مدت، مشکلات منابع آب را تشدید می‌کنند.»
راهکارهای کوتاه‌مدت شامل کاهش تلفات آب در شبکه، ترمیم خطوط فرسوده، بهره‌گیری از پساب‌ها و آب خاکستری، نصب تجهیزات کاهنده مصرف در منازل و اعمال محدودیت‌های موقت بر مصارف غیرضروری است. تقویت هماهنگی میان دستگاه‌های مرتبط و استفاده از فناوری‌های نوین برای پایش هوشمند شبکه‌ها نیز به افزایش مشارکت مردم و کاهش فشار بر منابع کمک می‌کند.
فرزانه تاکید می‌کند که انتقال پایتخت از منظر منابع آب بیشتر جابه‌جایی مشکل است تا حل آن، و بدون برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت، بحران آب فروکش نخواهد کرد.
