آیا تخلیه تهران ممکن است؟
زمزمه‌های جیره‌بندی آب در پایتخت به واقعیت نزدیک می‌شود و گزارش‌های میدانی از قطع آب شبانه در برخی مناطق، مهر تأییدی بر آغاز محدودیت‌های غیررسمی است.
با نزدیک شدن به روزهای پایانی پاییز و گره خوردن امیدها به بارش‌های آذرماه، وضعیت تأمین آب در تهران به مرحله‌ای نگران‌کننده رسیده است. هشدارهای پی‌درپی مسئولان و کارشناسان در مورد تداوم بی‌بارانی، سایه سنگین بحران کم‌آبی را بر سر پایتخت گسترانده است.
بررسی‌های میدانی و گزارش‌های دریافت شده از مردم نشان می‌دهد که محدودیت‌های تأمین آب به صورت غیررسمی آغاز شده است. هرچند تاکنون طرح جیره‌بندی آب به شکل رسمی اعلام نشده، اما قطع شدن آب در برخی نقاط تهران از حدود ساعت ۲۴ تا ۵ بامداد و همچنین افت محسوس فشار شبکه، علامت آغاز محدودیت‌ها و جیره‌بندی‌های خاموش در پایتخت است. این شرایط، در کنار کاهش بی‌سابقه بارندگی‌ها، تشدید کمبود منابع آبی را دامن زده است.
هشدار رادیکال پزشکیان: «اگر نبارد، تهران را تخلیه می‌کنیم»
در همین زمینه، مسعود پزشکیان اظهار نظری رادیکالی مطرح کرده است:
«اگر تا آذرماه در تهران باران نبارد، ناچار به جیره‌بندی آب خواهیم شد؛ و اگر باز هم نبارد، باید تهران را تخلیه کنیم.»
اکنون سوال اصلی اینجاست که در صورت تحقق این تهدید محیط‌زیستی، آیا امکان جابه‌جایی چنین جمعیت انبوهی از پایتخت وجود دارد و زیرساخت‌های کدام شهرهای کشور توان پذیرش این حجم از جمعیت را خواهند داشت؟
تحلیل کارشناس: مهاجرت اقلیمی آغاز شده است
محمدابراهیم رئیسی، کارشناس حوزه آب و انرژی، در گفت‌وگو با فرارو، به بررسی عمق بحران و تحلیل اظهارات مطرح شده پرداخته است.
رئیسی تأکید کرد که در صورت از دست رفتن منابع حیاتی، مهاجرت اجتناب‌ناپذیر است:
«هر جایی که آب نباشد، طبیعی است که مردم ناچار به ترک آن شهر شوند. اگر در تهران تنها دو ساعت در روز آب داشته باشید، چه می‌کنید؟»
او با اشاره به وضعیت بحرانی منابع آب، بیان داشت که تمام ذخایر در حال حاضر تحت فشار هستند:
«در حال حاضر، تمام منابع آبی برای تامین نیاز مصرف‌کنندگان مورد استفاده قرار گرفته‌اند؛ چه منابع سطحی و چه منابع زیرزمینی. در تابستان، میزان برداشت از منابع زیرزمینی افزایش یافته، در حالی که منابع سطحی که پیش‌تر بیش از ۵۰ درصد مصرف را تامین می‌کردند یا از بین رفته‌اند یا به حداقل رسیده‌اند. از سوی دیگر، چاه‌ها نیز به دلیل برداشت‌های بیش از حد، با افت محسوس روبه‌رو شده‌اند. در چنین شرایطی، تنها باید منتظر بارش‌ها ماند و دید آیا باران خواهد بارید و در صورت بارش، آیا میزان آن برای پر شدن سدها کافی خواهد بود یا خیر.»
نیاز به بارشی عظیم و وضعیت بحرانی تا زمستان
این کارشناس آب خاطرنشان ساخت که پیش‌بینی‌ها تا پایان پاییز، نوید بارش قابل توجهی نمی‌دهد:
«پیش‌بینی ها حکایت از آن دارد تا پایان پاییز خبری از بارندگی قابل توجهی نخواهد بود و احتمالا در زمستان بارش‌هایی خواهیم داشت، اما تا آن زمان در وضعیت بحرانی قرار داریم؛ همان‌طور که آقای پزشکیان اشاره کردند. به دلیل نبود بارش، منابع سطحی و زیرزمینی پر نمی‌شوند. علاوه بر این، حتی اگر بارندگی رخ دهد، باید به میزان کافی باشد، زیرا خاک‌های خشک به‌سرعت آب را جذب می‌کنند و تا زمانی که زمین سیراب نشود، آبی جاری نمیشود که به رودخانه‌ها و در نهایت پشت سدها برسد.»
تخلیه تدریجی تهران: یک واقعیت دور از انتظار نیست
رئیسی وضعیت کنونی را به «مهاجرت اقلیمی» تشبیه کرد و تأکید داشت که عدم مدیریت جمعیت و سوءمدیریت آب در تهران، این بحران را تشدید کرده است:
«به هر صورت، صحبت آقای پزشکیان به نوعی به مهاجرت اقلیمی شباهت دارد؛ هر جا شرایط زیستی مناسب نباشد و منابع حیاتی مانند آب در دسترس نباشد، مهاجرت اقلیمی اجتناب‌ناپذیر است. البته عدم مدیریت جمعیت در تهران را در کنار مدیریت نامناسب آب را نیز نمیتوان در این زمینه از نظر دور داشت. اکنون نیز با کاهش چشمگیر میزان بارش در چند سال اخیر، به‌ویژه در حوزه تهران، چنین وضعیتی در حال شکل‌گیری است. در بالادست شهر، برداشت‌های متعددی صورت می‌گیرد و این امر بر وضعیت پنج سدی که منابع اصلی تامین آب تهران هستند تاثیر گذاشته است. در نتیجه، آثار تغییر اقلیم آشکار شده و اگر روند کنونی ادامه یابد، تخلیه تدریجی تهران دور از انتظار نخواهد بود.»
جیره‌بندی تنها گزینه باقی‌مانده و درک ضعیف مردم از بحران
رئیسی تأکید کرد که در این شرایط، تنها راه باقی‌مانده، مدیریت تقاضا است و به نظر می‌رسد مردم هنوز عمق بحران را درک نکرده‌اند:
«اگر چنین اتفاقی نیفتد، تمام اقداماتی که تاکنون برای مدیریت عرضه انجام شده، بی‌اثر خواهد ماند و تنها راه باقی‌مانده مدیریت تقاضاست؛ یعنی یا مردم خودشان مصرف را کاهش دهند، یا دولت با ابزارهای قیمتی و مشوق جهت محدودکردن مصرف این رفتار را کنترل کند. با این حال، به نظر می‌رسد مردم هنوز شدت بحران آب را به‌درستی درک نکرده‌اند. در شهر که قدم می‌زنید، می‌بینید توجه چندانی به این مسئله وجود ندارد. تنها بنرهای هشداردهنده محدود شرکت آب و فاضلاب در نقاط نه چندان جلب نظر کننده مختلف نصب شده‌اند، اما آنچه در فضای مجازی وایرال می‌شود، معمولا موضوعاتی غیرمرتبط با آب است.»
او در ادامه افزود که ضعف رسانه‌های رسمی و سرمایه اجتماعی نیز بر این مشکل افزوده است:
«از سوی دیگر، رسانه‌های رسمی نیز مخاطب چندانی ندارند تا بتوانند پیام کم‌آبی را با قدرت به مردم منتقل کنند. در عین حال، ضعف سرمایه اجتماعی موجب شده است که مردم نسبت به هشدارهای دولت اطمینان کافی نداشته باشند. شاید بهتر بود تشکل‌های مردمی، پس از ایجاد اعتماد از سوی دولت، وارد میدان می‌شدند و آگاهی‌رسانی را در سطح جامعه دنبال می‌کردند. اما در بازه کوتاه‌مدتی که اکنون با آن مواجه‌ایم، تنها گزینه باقی‌مانده جیره‌بندی آب است.»
این کارشناس حوزه انرژی و آب، «تخلیه» را یک واژه رادیکال دانست، اما جیره‌بندی را قریب‌الوقوع:
«جیره‌بندی آب قریب‌الوقوع است و تخلیه، حرفی شاید رادیکال محسوب می‌شود. جیره‌بندی به عنوان آخرین سنگر برای مدیریت مصرف توسط دولت انجام می‌شود. وقتی با محدودیت شدید مواجه شدید، خودتان می‌روید؛ مگر در جنگ ۱۲ روزه دولت شهر را تخلیه کرد؟ برای تخلیه اصلا لازم نیست کسی شما را تخلیه کند، شرایط نامناسب باشد، خودتان می‌روید.»
فقط دو بازه سکونت باقی می‌ماند
رئیسی با اشاره به تغییرات اقلیمی پیش‌بینی کرد که تنها دو منطقه در کشور برای سکونت باقی خواهد ماند:
«در مورد اینکه اصلاً کجا باید رفت، باید گفت: «هر کسی کو دور ماند از اصل خویش / باز جوید روزگار وصل خویش». شهرستانی‌ها به شهرستان خود می‌روند و تهرانی‌ها می‌گردند و احتمالا شمال را پیدا می‌کنند. اما شمال هم وضع خوبی ندارد. با توجه به تغییرات اقلیمی پیش بینی می‌شود که تنها دو بازه قابل سکونت در ایران باقی خواهد ماند: نوار شمالی کشور و غرب زاگرس. همین حالا هم این مهاجرت اقلیمی در حال وقوع است؛ خرید زمین توسط مشهدی‌ها، اصفهانی‌ها و یزدی‌ها در گیلان و مازندران گواه این مسئله است. مگر اینکه دولت تصمیم بگیرد سیستم خود را به شهر دیگری منتقل کند و آنجا زیرساخت بسازد.»
او افزود که جمعیت استان تهران (۱۳ تا ۱۴ میلیون نفری به علاوه حدود ۳ میلیون مهمان افغان) فشاری مضاعف را تحمل می‌کند و شهرهای شمالی ظرفیت پذیرش این حجم از جمعیت را ندارند.
جیره‌بندی رسماً آغاز شده است
این کارشناس آب و انرژی، تأکید کرد که مسئولان انتظار چنین وضعیتی را نداشتند، اما جیره‌بندی عملاً در حال اجرا است:
«جیره‌بندی از ابتدای سال آغاز نشد، چون تصور نمی‌کردند اوضاع به این شدت بحرانی شود. اما اکنون دیگر جیره‌بندی انجام شده است. شما جیره‌بندی را چه می‌دانید؟ فشار آب خانه‌ها بسیار کم شده، بنابراین جیره‌بندی است. از ساعت ۱۲ تا ۴ صبح آب قطع می‌شود و شما متوجه نیستید، و این یعنی جیره‌بندی. هنوز به مرحله قطع کامل آب برنامه ریزی شده نرسیده‌ایم، اما به‌زودی خواهیم رسید، چون چاره‌ای جز این باقی نمانده است. هر دولتی هم بود همین کار را انجام می‌داد.»
رئیسی در نهایت نتیجه گرفت که هیچ منبع آبی برای مدیریت عرضه باقی نمانده و تنها راه، مدیریت تقاضا و جیره‌بندی است. او انتقال تدریجی دستگاه‌های دولتی را بهترین راهکار برای کاهش جمعیت تهران دانست.
«دو برابر حجم آبی که از سد طالقان منتقل کردیم، هدر می‌رود.»
این کارشناس در پایان به فرسودگی انشعابات اشاره کرد و افزود:
«حدود ۲۲ درصد هدررفت آب داریم که ۱۱ درصد آن واقعی است و باقی مربوط به عوامل دیگر است. همین ۱۱ درصد معادل ۱۱۰ تا ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب است، یعنی دو برابر حجم آبی که از سد طالقان منتقل شده؛ همان سدی که در آخرین لحظه به آن پناه آوردیم.»
