تغییرات جنجالی در دستگاه دیپلماسی ایران | همتی به مسکو می‌رود
با گذشت حدود هشت ماه از آغاز به کار دولت چهاردهم، هنوز ترکیب نهایی نمایندگان ایران در دو پایتخت استراتژیک، مسکو و پکن، نهایی نشده است اما زمزمه‌هایی از حضور عبدالناصر همتی در مسکو به گوش می‌رسد.
با وجود گذشت نزدیک به هشت ماه از آغاز فعالیت دولت چهاردهم، تعیین وضعیت سفیران ایران در دو کشور مهم چین و روسیه همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است. طی این مدت، گمانه‌زنی‌های فراوانی در رسانه‌ها و محافل سیاسی پیرامون انتخاب چهره‌های جدید برای تصدی این مسئولیت‌ها مطرح شده و اکنون به نظر می‌رسد انتخاب نهایی به عبدالناصر همتی و عبدالرضا رحمانی‌فضلی محدود شده است.
بر پایه گزارش «فرهیختگان» و پیگیری‌های انجام‌شده از منابع مطلع، احتمال زیاد می‌رود یکی از این دو نفر، راهی پکن شود و دیگری سفارت ایران در مسکو را بر عهده گیرد. در این میان، کاظم جلالی، سفیر فعلی جمهوری اسلامی ایران در روسیه، گزینه اصلی برای تصدی سمت معاون اقتصادی وزارت امور خارجه عنوان شده است.
البته همچنان امکان اعمال تغییراتی در این تصمیمات وجود دارد، اما اطلاعات موجود از منابع مرتبط با وزارت خارجه نشان می‌دهد که سه چهره نام‌برده در کانون تصمیم‌سازی‌ها قرار دارند. در شرایط فعلی که روابط ایران با چین و روسیه در سطحی راهبردی تعریف شده‌اند، تعیین تکلیف سریع و دقیق این پست‌های حساس برای تقویت سیاست خارجی کشور اهمیت مضاعفی یافته است. این اهمیت در شرایطی دوچندان می‌شود که مذاکرات هسته‌ای همچنان جریان دارد و نقش چین و روسیه در این فرآیند انکارناپذیر است.
با این حال، علی‌رغم حساسیت موضوع، دولت چهاردهم تاکنون اقدامی قطعی در جهت تعیین سفیران جدید در این دو کشور انجام نداده و همین امر، زمینه‌ساز شکل‌گیری موجی از تحلیل‌ها و فرضیات در فضای رسانه‌ای شده است. این بلاتکلیفی در زمانی که بازگشت دونالد ترامپ به ریاست‌جمهوری آمریکا در حال رقم خوردن است و تهدید به صفر رساندن صادرات نفت ایران به چین مطرح شده، می‌تواند ضربه‌ای جدی به سیاست‌های اقتصادی و دیپلماتیک جمهوری اسلامی وارد کند.
در این شرایط، حضور چهره‌هایی با تجربه در عرصه سیاست داخلی و بین‌الملل در دو موقعیت کلیدی پکن و مسکو، می‌تواند از یکسو در برابر فشارهای ایالات متحده مقابله کرده و از سوی دیگر، بستر توسعه روابط اقتصادی و سیاسی با دو قدرت شرقی را هموار کند. چنین تعیینی، می‌تواند گامی مهم در مسیر تثبیت منافع ملی ایران قلمداد شود.
ضرورت حضور سفیری مقتدر در پکن؛ از نفت تا نظم چندقطبی
چین در جایگاه یکی از مهم‌ترین شرکای راهبردی جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه پس از امضای سند همکاری ۲۵ ساله، نقشی کلیدی در سیاست خارجی تهران دارد. این سند، مجموعه‌ای از توافقات در حوزه‌های انرژی، فناوری، نظامی و زیرساختی را شامل می‌شود و اجرای مؤثر آن، مستلزم فعالیت جدی سفارتخانه ایران در پکن است.
در شرایطی که آمریکا بار دیگر در پی افزایش فشارها بر ایران است و محدودسازی صادرات نفت به چین را دنبال می‌کند، حضور سفیری باتجربه و با نفوذ در پایتخت چین اهمیتی دوچندان یافته است. این مسئله زمانی برجسته‌تر می‌شود که بدانیم چین یکی از معدود مشتریان نفت ایران در دوره‌های تحریم بوده و حفظ این کانال ارتباطی، نقشی حیاتی در اقتصاد ایران دارد. به‌علاوه، هماهنگی نزدیک میان ایران و چین در روند مذاکرات هسته‌ای نیز نیازمند مدیریتی دقیق از سوی سفارت ایران در این کشور است.
از سوی دیگر، پکن در حال تلاش برای تثبیت جایگاه خود در نظم نوین جهانی چندقطبی است و ایران با عضویت در سازمان‌هایی نظیر شانگهای و بریکس، به دنبال همسویی با این روند جهانی است. با این حال، رفتار دوگانه چین در تعامل با ایران و کشورهای رقیب منطقه‌ای، ضرورت حضور دیپلماتی مسلط برای ایجاد توازن در روابط را دوچندان می‌کند.
روسیه؛ از سامانه‌های بانکی تا کریدورهای تجاری
روابط تهران و مسکو نیز در سال‌های گذشته گسترش قابل توجهی داشته است. توافق‌نامه همکاری‌های راهبردی ۲۰ ساله که اخیراً میان دو کشور به امضا رسید، نشان از تعمیق روابط در ابعاد گوناگون دارد. اتصال سامانه‌های مالی بانکی میان دو کشور، با ایجاد تعامل بین شبکه‌های «میر» و «شتاب»، یکی از مهم‌ترین گام‌ها در مقابله با تحریم‌های مالی غرب به شمار می‌رود.
همچنین کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب که دو کشور در آن سرمایه‌گذاری میلیاردی انجام داده‌اند، یکی از پروژه‌های راهبردی برای توسعه همکاری‌های اقتصادی در بستر نظم جهانی جدید است. با این وجود، سطح مبادلات تجاری میان ایران و روسیه همچنان با ظرفیت‌های بالقوه فاصله زیادی دارد. برای تحقق این ظرفیت‌ها، حضور سفیری با رویکرد اقتصادی و قدرت پیگیری بالا امری اجتناب‌ناپذیر است.
پیامدهای تأخیر در تصمیم‌گیری دیپلماتیک
عدم تعیین‌تکلیف رسمی در مورد ادامه کار یا جایگزینی سفیران فعلی در چین و روسیه، نه‌تنها نوعی بلاتکلیفی در بدنه سیاست خارجی ایجاد کرده، بلکه می‌تواند در هماهنگی‌ها و پیگیری توافقات راهبردی خلل ایجاد کند. در مورد چین، اتخاذ مواضع مقتدرانه در قبال فشارهای احتمالی آمریکا، نیازمند بهره‌گیری از ظرفیت‌های نهادینه‌شده در همکاری‌های مشترک است. در مورد روسیه نیز، پیاده‌سازی دقیق مفاد توافق ۲۰ ساله مستلزم نظارت و پیگیری مستمر است.
ادامه این بلاتکلیفی در شرایطی که مذاکرات ایران با طرف‌های غربی ادامه دارد، می‌تواند جایگاه و قدرت چانه‌زنی ایران را در این مذاکرات تضعیف کند.
مروری بر سوابق سه چهره اصلی در معادله چین و روسیه
عبدالرضا رحمانی‌فضلی، که احتمال دارد به‌عنوان سفیر ایران در پکن منصوب شود، در کارنامه خود مسئولیت‌هایی همچون معاونت امور بین‌الملل وزارت کشور، ریاست شورای اطلاع‌رسانی، ریاست دیوان محاسبات کشور و همچنین وزارت کشور در دولت روحانی را دارد. او همچنین ریاست سازمان مؤسسات عالی حسابرسی کشورهای عضو اکو (اکوسای) را از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ بر عهده داشته است.
عبدالناصر همتی، دیگر گزینه مطرح برای تصدی یکی از این دو سفارت، پیش‌تر سابقه کوتاهی در کسوت سفیر ایران در چین داشته و پس از آن به ریاست بانک مرکزی رسید. او در دولت چهاردهم به‌عنوان وزیر اقتصاد معرفی شد، اما در مدت‌زمانی بسیار کوتاه توسط نمایندگان مجلس استیضاح شد و رکورد سریع‌ترین استیضاح وزرا را در تاریخ دولت‌های ایران ثبت کرد.
کاظم جلالی، که گمان می‌رود به‌زودی به سمت معاون اقتصادی وزیر امور خارجه منصوب شود، از اعضای باسابقه کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در دوره‌های ششم تا دهم بوده و سابقه قابل‌توجهی در حوزه دیپلماسی پارلمانی و سیاست خارجی دارد.
