بازی بزرگ روسیه برای نجات یا پیچیده‌تر کردن مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا؟
پرونده برنامه هسته‌ای ایران و چالش حق غنی‌سازی اورانیوم در میانه اختلافات جدی تهران و واشنگتن بار دیگر در کانون توجه جهانی قرار گرفته است.
در شرایطی که تنش‌ها بین ایران و آمریکا بر سر برنامه هسته‌ای به نقطه‌ای حساس رسیده، ابتکار جدیدی از سوی روسیه مطرح شده است؛ ایده‌ای تحت عنوان «کنسرسیوم غنی‌سازی اورانیوم» که قصد دارد فعالیت‌های هسته‌ای کشورهای منطقه را تحت نظارت مشترک و زیر نظر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دهد. این طرح می‌تواند راهی برای دسترسی منطقه به انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز باشد، اما همزمان با بازگشت چالش‌های امنیتی، کنترل فناوری و مالکیت آن نیز با پیچیدگی‌های جدیدی مواجه می‌شود.
در این وضعیت بغرنج، ایالات متحده آمریکا به دنبال حذف استقلال برنامه هسته‌ای ایران و جایگزینی آن با چارچوبی چندجانبه و تحت نظارت بین‌المللی است. طرح کنسرسیوم به دنبال انتقال مدیریت غنی‌سازی اورانیوم به یک ساختار منطقه‌ای است که بتواند نظارت گسترده‌تری داشته باشد.
با این حال، ایران ضمن تاکید بر حق حاکمیتی خود در غنی‌سازی اورانیوم، تنها در صورت حفظ توانمندی‌های بومی و تقویت شفافیت به جای از دست دادن مالکیت و کنترل این فرآیند، اجرای طرح را قبول خواهد کرد. نقطه حساس این اختلاف، مکان استقرار تأسیسات غنی‌سازی است؛ آمریکا به شدت با حضور این سایت‌ها در داخل ایران مخالفت می‌کند، اما تهران آن را طبق مفاد پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) حق غیرقابل مذاکره خود می‌داند.
راه‌حلی که مذاکرات را از بحران بیرون می‌کشد؟
ولی نصر، استاد برجسته دانشگاه جانز هاپکینز در تحلیلی در فایننشال تایمز، شرایط حساس کنونی را چنین توصیف می‌کند:
«مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا در نقطه‌ای بحرانی قرار گرفته است؛ محور اصلی اختلاف بر سر حق ایران برای تولید و ذخیره اورانیوم کم‌غنی‌شده است.»
او اضافه می‌کند که موضع جدید واشنگتن، که تنها به غنی‌سازی محدود و موقت ایران رضایت داده و خواهان توقف کامل فعالیت‌های هسته‌ای پس از آن است، باعث واکنش شدید تهران شده است. این تغییر سیاست، به گفته نصر، خط قرمز ایران است و از نظر تهران، حفظ ظرفیت داخلی غنی‌سازی امری حیاتی برای انرژی و حوزه درمان است.
ولی نصر همچنین می‌گوید:
«کاخ سفید و دولت ترامپ با استراتژی فشار حداکثری شامل تهدید نظامی، تحریم‌های اقتصادی و استفاده از نفوذ اسرائیل، سعی در تغییر موضع ایران دارند.»
او هشدار می‌دهد که تشدید تحریم‌ها یا محکومیت‌های آژانس انرژی اتمی می‌تواند تهران را به ترک پیمان NPT و سرعت بخشیدن به برنامه هسته‌ای سوق دهد؛ روندی که ممکن است منطقه را به سوی درگیری‌های گسترده‌تر سوق دهد.
با این وجود، نصر معتقد است که راه میانه‌ای هنوز ممکن است؛ پذیرش حق محدود غنی‌سازی ایران در قالب کنسرسیومی منطقه‌ای که امکان دسترسی پایدار به سوخت هسته‌ای را فراهم آورد، می‌تواند از تشدید بحران جلوگیری کند.
بزرگ‌ترین مانع توافق از نگاه اسرائیل
دنی سیتریویچ، کارشناس موسسه مطالعات امنیت ملی اسرائیل، در تحلیلی که در شبکه اجتماعی خود منتشر کرده، معتقد است:
«علی‌رغم تمایل طرفین برای راه‌حل سیاسی، سرسختی آمریکا در رد حق ایران برای غنی‌سازی در خاک خود، مانع اصلی توافق است.»
سیتریویچ همچنین با اشاره به اقدامات فشارآور آمریکا و تحولات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، هشدار می‌دهد که این روند به احتمال زیاد به مکانیزم «اسنپ‌بک» و در نهایت خروج ایران از NPT منجر خواهد شد.
او می‌گوید:
«تنها راه عبور از بحران، توافقی میان تهران و واشنگتن است، اما برخورد سخت‌گیرانه آمریکا بر سر مسئله غنی‌سازی، سد بزرگی بر سر راه آن است.»
نقش روسیه در این بازی دیپلماتیک
گفتگوی تلفنی پرمناقشه دونالد ترامپ با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، خبرساز شد؛ ترامپ اعلام کرد که در مورد ایران نیز با پوتین صحبت کرده و تاکید کرد که «زمان تصمیم‌گیری ایران درباره سلاح‌های هسته‌ای رو به پایان است.»
او افزود: «رئیس جمهور پوتین پیشنهاد داده که در مذاکرات با ایران حضور داشته باشد تا شاید روند به نتیجه رسیدن را سرعت بخشد.»
روسیه به واسطه تجربه طولانی در برنامه هسته‌ای ایران، از جمله تامین سوخت نیروگاه بوشهر و همکاری‌های گسترده در دوره توافق برجام ۲۰۱۵، بازیگری کلیدی در این پرونده محسوب می‌شود.
هشدارهای اسرائیل و واکنش‌های دیپلماتیک
در حالی که نگرانی‌ها از احتمال حمله نظامی اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران افزایش یافته، مقامات ارشد این کشور به آمریکا اطمینان داده‌اند که تنها در صورت شکست کامل مذاکرات اقدام به عملیات نظامی خواهند کرد. آنها تاکید کرده‌اند:
«ما تصمیم گرفته‌ایم مذاکرات را تا زمانی که امکان راه‌حل دیپلماتیک وجود دارد، ادامه دهیم و هیچ حمله ناگهانی رخ نخواهد داد.»
از سوی دیگر، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، با رد ادعاهای اسرائیل، اعلام کرده است که برنامه هسته‌ای ایران کاملاً صلح‌آمیز است و بر مبنای قوانین بین‌المللی و فتوای دینی است که مالکیت سلاح هسته‌ای را ممنوع می‌کند.
ابهام هسته‌ای؛ سلاح پنهان تهران در برابر فشارهای منطقه‌ای و جهانی
کارشناسان غربی معتقدند که تهران با ایجاد ابهام هوشمندانه در سطح غنی‌سازی و تهدید به خروج از NPT، فضای بازدارنده‌ای ایجاد کرده است که توان مقابله با تهدیدهای نظامی و فشارهای سیاسی را بالا می‌برد. این استراتژی، تهران را قادر می‌سازد بدون عبور از خط قرمز تسلیحاتی، نفوذ خود را حفظ کند و در صورت هر گونه حمله احتمالی، بازدارندگی خود را اثبات نماید.
این تحلیلگران همچنین معتقدند که حمله نظامی مستقیم به تأسیسات ایران به‌سختی می‌تواند برنامه هسته‌ای را نابود کند و ممکن است به تشدید بحران‌ها و ناامنی‌های منطقه‌ای منجر شود؛ چرخه‌ای که قطعاً فراتر از مرزهای ایران و آمریکا اثرگذار خواهد بود.
