مکانیزم ماشه چیست و چه تاثیراتی دارد؟

در شرایطی که مذاکرات هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی وارد مراحل پیچیده‌ای شده، مفهوم حقوقی-سیاسی موسوم به «مکانیسم ماشه» یا Snapback Mechanism بار دیگر در محافل بین‌المللی مطرح شده است. این سازوکار که در متن توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ (برجام) و در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد گنجانده شده، برای نظارت بر اجرای تعهدات و بازگرداندن تحریم‌ها در صورت نقض توافق طراحی شده است.

این مکانیزم به دلیل قدرت اجرایی بالا و ماهیت غیرقابل وتوی خود، همواره مورد مناقشه بوده و اکنون در سایه افزایش فشارها بر ایران، به نقطه‌ای حساس در تعاملات دیپلماتیک تبدیل شده است.

سازوکار مکانیسم ماشه چگونه عمل می‌کند؟

این سازوکار شامل مراحل مشخصی است که بدون نیاز به اجماع شورای امنیت، می‌تواند منجر به بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی شود:

1. طرح شکایت: اگر هر یک از اعضای برجام (شامل آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه، آلمان یا اتحادیه اروپا) معتقد باشد که ایران به تعهدات خود پایبند نبوده، می‌تواند شکایت رسمی به کمیسیون مشترک برجام ارائه دهد.

2. بررسی کمیسیون مشترک: این کمیسیون متشکل از ایران و اعضای برجام، ۱۵ روز فرصت دارد تا موضوع را بررسی کند. امکان تمدید این مهلت با توافق طرفین وجود دارد.

3. ارجاع به سطح وزرا: در صورت بی‌نتیجه ماندن مذاکرات در سطح کمیسیون، موضوع به وزرای خارجه طرف‌ها ارجاع داده می‌شود. آن‌ها نیز ۱۵ روز برای رسیدگی به اختلاف فرصت دارند.

4. ارجاع به شورای امنیت: اگر مشکل همچنان حل‌نشده باقی بماند، کشور شاکی می‌تواند مسئله را به شورای امنیت سازمان ملل منتقل کند. شورای امنیت در این مرحله ۳۰ روز فرصت دارد تا با صدور قطعنامه‌ای، تعلیق تحریم‌ها را ادامه دهد.

5. بازگشت خودکار تحریم‌ها: نکته کلیدی در این مرحله، وتوی معکوس است. یعنی اگر قطعنامه تمدید تعلیق تحریم‌ها تصویب نشود یا وتو گردد، تحریم‌ها به صورت خودکار و بدون نیاز به رأی‌گیری مثبت بازمی‌گردند.

ریشه‌های طراحی مکانیسم ماشه

مکانیسم ماشه در واقع با ابتکار سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در مذاکرات برجام گنجانده شد. هدف اولیه، اطمینان از اجرای متقابل تعهدات توسط همه طرف‌ها بود. اما ویژگی غیرقابل وتوی آن، به تدریج آن را به ابزاری در دست کشورهای غربی برای اعمال فشار بر ایران تبدیل کرد. این سازوکار تا اکتبر ۲۰۲۵ (مهر ۱۴۰۴) اعتبار دارد و پس از آن، در صورت عدم تمدید قطعنامه ۲۲۳۱، قابلیت اجرایی خود را از دست خواهد داد.

شرایط استفاده از مکانیسم ماشه

هرگاه یکی از اعضای توافق برجام مدعی شود ایران از تعهدات خود عدول کرده، این ابزار قابل استفاده است. از جمله تعهداتی که نقض آن‌ها می‌تواند منجر به فعال شدن مکانیسم ماشه شود عبارت‌اند از:

• محدودسازی سطح غنی‌سازی اورانیوم

• کاهش تعداد سانتریفیوژها

• بازطراحی راکتور آب سنگین اراک

• اجرای کامل پروتکل الحاقی و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی

به‌خصوص پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و کاهش تدریجی تعهدات ایران در واکنش به تحریم‌های یک‌جانبه، تهدید به استفاده از این مکانیسم شدت یافته است. تصمیم اخیر ایران در سال ۲۰۲۵ برای تعلیق همکاری داوطلبانه با آژانس نیز این خطر را افزایش داده است.

آمریکا و مکانیسم ماشه؛ آیا حق استفاده دارد؟

پس از خروج آمریکا از برجام، پرسش‌های حقوقی جدی در مورد امکان استفاده این کشور از مکانیسم ماشه مطرح شد. ایالات متحده بر این باور است که به عنوان یکی از مشارکت‌کنندگان اصلی در قطعنامه ۲۲۳۱، همچنان از این حق برخوردار است. اما ایران، روسیه، چین و اتحادیه اروپا معتقدند که خروج رسمی آمریکا از برجام، این کشور را از حقوق ناشی از آن نیز محروم کرده است. با این حال، آمریکا می‌تواند به‌طور غیرمستقیم و از طریق تروئیکای اروپا، زمینه فعال‌سازی این سازوکار را فراهم کند.

پیامدهای بالقوه فعال‌سازی مکانیسم ماشه برای ایران

۱. تبعات اقتصادی:
فعال‌سازی مکانیسم ماشه به بازگشت شش قطعنامه تحریمی پیشین منجر می‌شود که شامل:

• تحریم صادرات نفت و محدودیت‌های بیمه‌ای و کشتیرانی

• مسدودسازی دارایی‌های خارجی ایران

• توقف گسترده در مبادلات مالی و تجاری بین‌المللی

۲. پیامدهای دیپلماتیک و سیاسی:
بازگشت به وضعیت پیشابرجام و قرار گرفتن ایران ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد، می‌تواند عرصه سیاست خارجی ایران را به‌شدت محدود و تنش‌آلود کند.

۳. تبعات امنیتی:

• افزایش تقابل نظامی در منطقه، به‌ویژه در پی درگیری‌های اخیر با اسرائیل و آمریکا

• احتمال خروج ایران از معاهده NPT

• بازنگری احتمالی در سیاست هسته‌ای جمهوری اسلامی

• عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه پیشین، هشدار داده بود: «در صورت فعال‌ شدن اسنپ‌بک، ایران ممکن است در سیاست خود مبنی بر عدم ساخت سلاح هسته‌ای تجدیدنظر کند، هرچند تا امروز از این مسیر اجتناب کرده است.»

اقدامات دیپلماتیک ایران برای جلوگیری از فعال‌سازی

در راستای جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه، ایران تلاش کرده است از طریق تعامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و مذاکره با کشورهایی مانند روسیه، چین و اعضای اروپایی برجام، تنش‌ها را کاهش دهد. به گفته عباس عراقچی، همکاری ایران با آژانس ادامه دارد و این روند از سوی شورای عالی امنیت ملی هدایت می‌شود. با این حال، حملات اخیر به تأسیسات هسته‌ای و افزایش تحرکات نظامی، تلاش‌های دیپلماتیک را با چالش‌های جدی مواجه کرده است.

آیا مکانیسم ماشه به‌زودی فعال می‌شود؟

تا تاریخ ۱۴ جولای ۲۰۲۵، هنوز هیچ قطعنامه‌ای از سوی شورای امنیت برای ارجاع رسمی موضوع ایران صادر نشده است. با این حال، زمزمه‌هایی از اقدام تروئیکای اروپا برای فعال‌سازی این سازوکار شنیده می‌شود. در یکی از این گزارش‌ها، به ارسال نامه‌ای از سوی آلمان به شورای امنیت اشاره شده بود؛ موضوعی که وزارت خارجه ایران آن را رد کرد.

با وجود این تکذیبیه‌ها، بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که در صورت استمرار بن‌بست سیاسی و تشدید فشارهای بین‌المللی، احتمال استفاده از مکانیسم ماشه در ماه‌های پایانی پیش از انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ افزایش خواهد یافت.