بحران اعتماد در روابط تهران و مسکو

در هفته‌های اخیر، رسانه روسی «ریدل» به افزایش نارضایتی در ایران از سطح حمایت مسکو اشاره کرده است. طبق این گزارش، پس از جنگ ۱۲ روزه اخیر میان ایران و اسرائیل، تهران احساس می‌کند موقعیتش برای روسیه کمتر از گذشته اهمیت دارد و این امر موج نگرانی‌ها درباره تبعات یک «معامله سیاسی» نامطلوب را به همراه داشته است. در عین حال، انزوای بین‌المللی ایران، فضای مانور این کشور را محدود کرده است.

اواخر اوت، خبر جنجالی در رسانه‌های ایران منتشر شد که محور آن انتقاد از سیاست‌های روسیه بود. محمد صدر، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و معاون پیشین وزیر خارجه ایران، در مصاحبه‌ای مسکو را به کمک اطلاعاتی به اسرائیل متهم کرد. صدر دو نکته اساسی را مطرح کرد:

نخست، او پرسش‌هایی درباره نحوه دسترسی اسرائیل به اطلاعات سامانه‌های پدافند هوایی ایران در طول جنگ ۱۲ روزه و درگیری‌های پیشین داشت و گفت: «براساس تحلیل و اطلاعاتم می‌توانم بگویم که روس‌ها این اطلاعات را در اختیار اسرائیل گذاشتند.»

دوم، صدر به عدم تحویل تسلیحات پیشرفته به ایران اشاره کرد. به ویژه جنگنده‌های سوخو-۳۵ که قرار بود طبق توافق اوایل ۲۰۲۳، دو اسکادران (۲۴ فروند) به ایران تحویل شود. برخی گزارش‌ها از احتمال افزایش تعداد به ۵۰ فروند خبر داده بودند، اما ایران تنها تعداد محدودی هواپیمای آموزشی یاک-۱۳۰ دریافت کرده و بیش از چهار فروند سوخو-۳۵ تحویل نگرفته است. صدر همچنین یادآوری کرد که روسیه در سال ۲۰۱۹ سامانه پدافند هوایی اس-۴۰۰ را به ترکیه فروخته، اما چنین فروشی به ایران صورت نگرفته است.

صدر نتیجه گرفت که پیمان راهبردی ایران و روسیه که در ژانویه ۲۰۲۵ امضا شد، «چیزی بیش از یک فریبکاری نیست.» این اظهارات، احساسات عمومی را برانگیخت و بدبینی‌های دیرینه ضدروسی در ایران را دوباره زنده کرد. واکنش رسانه‌های داخلی دوگانه بود: روزنامه محافظه‌کار «کیهان» سخنان او را محکوم و آن را به «آسیب به امنیت ملی و سیاست خارجی ایران» مرتبط دانست، در حالی که رسانه‌های اصلاح‌طلب، رویکرد بی‌قید و شرط کیهان در حمایت از روسیه را مورد انتقاد قرار دادند.

مقام‌های رسمی نیز واکنش نشان دادند. وزارت خارجه ایران اعلام کرد که اظهارات صدر «نظر شخصی و بدون مدرک» بوده و موضع رسمی تهران را نمایندگی نمی‌کند. همچنین دادستان تهران پرونده‌ای علیه یکی از اعضای مجمع تشخیص به اتهام «اظهارات دروغین و بی‌اساس» گشود، اگرچه نام صدر به صراحت ذکر نشد. روسیه نیز این اتهامات را رد کرد و آن را بخشی از یک «کمپین هماهنگ اطلاعات نادرست توسط نیروهای خصمانه» دانست و بیانیه خود را با تصویر صدر در وب‌سایت بی‌بی‌سی فارسی با برچسب «FAKE» منتشر کرد.

استفاده از روسیه به‌عنوان عامل شکست یا سپر بلا، تاکتیکی آشنا میان مقام‌های ایرانی است. نمونه تاریخی آن، اظهارات محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین ایران، درباره نقش روسیه در مانع‌تراشی برای بهبود روابط ایران با غرب است. همچنین، سردار بهروز اسباطی، روسیه را مسئول سقوط حکومت بشار اسد معرفی کرده و مدعی شد تهران فریب خورده است. این نوع رفتار تکراری نشان‌دهنده نگاه عمومی منفی نسبت به روسیه در ایران است که حتی سیاستمداران در شرایط «مصلحت سیاسی» از کرملین به عنوان عامل شکست‌ها یاد می‌کنند.

این نگاه منفی ریشه در تاریخ دارد: از الحاق آذربایجان به روسیه در قرن نوزدهم، تا حمله بریگاد قزاق به مجلس اول مشروطه و اشغال ایران در جنگ جهانی دوم. بر اساس گزارش مرکز مطالعات بین‌المللی و امنیتی دانشگاه مریلند، پیش از فوریه ۲۰۲۲، ۴۲ درصد ایرانی‌ها نگاه منفی به روسیه داشتند و پس از تهاجم تمام‌عیار به اوکراین، این رقم به ۵۷ درصد رسید.

با این حال، اهمیت ایران برای روسیه در حال کاهش است. جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل نشان داد که کرملین قصد دفاع مستقیم از تهران را ندارد. تحویل هواپیماهای سوخو-۳۵ نیز نمی‌تواند تعادل نظامی را به نفع ایران تغییر دهد و روسیه به دلایل سیاسی و اقتصادی، تمایلی به ورود به رویارویی مستقیم با آمریکا یا اسرائیل ندارد.

اقتصاد نیز نقش ایران را برای روسیه محدود می‌کند. حجم تجارت ایران و روسیه حدود ۵ میلیارد دلار است، در حالی که تجارت روسیه با ترکیه بیش از ۵۰ میلیارد دلار و با امارات حدود ۱۰ میلیارد دلار است. حتی تأمین پهپادها، که تا سال‌های ۲۰۲۲–۲۰۲۳ برگ برنده ایران برای روسیه بود، با توسعه تولید داخلی پهپادهای روسی کاهش یافته و اکنون تهران خواهان واردات نسخه‌های بهبود یافته است.

با توجه به این شرایط، ایران بیش از پیش بیم دارد که در یک معامله سیاسی میان روسیه، آمریکا و اسرائیل، قربانی شود. گزینه‌های جایگزین محدودند؛ روابط با غرب رو به وخامت است، چین محتاط عمل می‌کند و کشورهای منطقه رویکردی رقابتی دارند. با این وجود، تهران به احتمال زیاد مجبور است روابط خود با مسکو را حفظ و حتی توسعه دهد، چرا که گزینه جایگزین قابل اطمینانی در دسترس نیست.