اولین دوچرخه در تهران؛ از «مرکب شیطان» تا وسیله‌ای محبوب در دارالخلافه
ورود دوچرخه به تهران قدیم، با شگفتی و حتی هراس مردم همراه بود. این وسیله که توسط انگلیسی‌ها وارد ایران شد، ابتدا «مرکب شیطان» نام گرفت و بعدها به یکی از محبوب‌ترین وسایل نقلیه، به‌ویژه برای جوانان و اعیان تبدیل شد. تاریخچه ورود و استفاده از دوچرخه در تهران، روایت‌های جذاب و خواندنی بسیاری در خود دارد.
ورود دوچرخه به دارالخلافه تهران، پدیده‌ای شگفت‌آور برای مردم آن زمان بود. در نخستین مواجهه، تهرانیان قدیم که این مرکب دوچرخ را در میدان مشق دیدند، باور داشتند که این وسیله توسط شیاطین و پریان حرکت می‌کند. دو نوجوان ۱۵ و ۱۶ ساله که با شلوارهای کوتاه سوار دوچرخه بودند، در نگاه مردم نشانه‌ای از ارتباط با نیروهای ماورایی به شمار می‌رفتند.
این وسیله که توسط انگلیسی‌ها وارد پایتخت قاجار شده بود، به «مرکب شیطان» معروف شد. دلیل این نام‌گذاری ساده بود؛ مردم باور نمی‌کردند وسیله‌ای بتواند روی دو چرخ حرکت کند، آن‌هم بدون آنکه کسی آن را نگه دارد. سالمندان با دیدن دوچرخه در خیابان‌ها و گذرها، زیر لب «بسم‌الله» می‌گفتند و از آن به‌عنوان پدیده‌ای عجیب یاد می‌کردند. با این حال، دوچرخه خیلی زود دل جوانان متمول و پسران خانواده‌های اعیان را برد و به نمادی از اشرافیت تبدیل شد. خانواده‌های ثروتمند، به‌ویژه حاجیان و بازاریان، برای فرزندان خود این وسیله نوظهور را تهیه می‌کردند.
اولین دوچرخه‌سازی در تهران
دوچرخه‌هایی که در تهران قدیم استفاده می‌شدند، همگی ساخت انگلستان و از برندهایی مانند «هرکولس»، «رالی»، «بی. اس. آ» و «بیرمنگام» بودند. قیمت این دوچرخه‌ها از ۱۰ تا ۱۵ تومان متغیر بود و لوازم جانبی آن‌ها، از جمله قاب، ترک‌بند و بوق، ۲ تومان قیمت داشت.
با رواج استفاده از دوچرخه، دکان‌هایی برای فروش و تعمیر آن در تهران افتتاح شد. جعفر شهری، مورخ مشهور، از حسین آقاشیخ به‌عنوان اولین دوچرخه‌ساز تهران یاد می‌کند که مغازه‌اش در خیابان ناصریه (ناصرخسرو) قرار داشت. پس از او، فردی ارمنی‌تبار به نام «ادیک» در خیابان منوچهری مغازه‌ای باز کرد. به‌تدریج، دوچرخه‌سازی و تعمیر آن به یکی از مشاغل مهم و رایج تهران تبدیل شد. کرایه دوچرخه ساعتی ۱۰ شاهی بود و خدماتی مانند پنچرگیری نیز همین هزینه را داشت. سایر تعمیرات، از جمله روغن‌کاری و پره‌بندی، بین ۵ تا ۶ قران هزینه داشت.
استفاده عمومی از دوچرخه
ابتدا دوچرخه فقط به‌عنوان وسیله‌ای تفریحی در میان جوانان ثروتمند رواج داشت، اما به‌مرور زمان، جنبه‌های کاربردی آن نیز آشکار شد. کاسبان دوره‌گرد، دست‌فروشان و شاگردان چلوپزی‌ها از دوچرخه برای حمل‌ونقل سریع‌تر استفاده می‌کردند. حمال‌های ماست تغارهای بزرگ را روی سر می‌گذاشتند و با دوچرخه به مقصد می‌رساندند، یا شاگردان چلوکبابی، غذا را با دوچرخه و به‌سرعت به دست مشتریان می‌رساندند.
نظام‌نامه دوچرخه‌سواری
با افزایش تعداد دوچرخه‌سواران در تهران، در سال ۱۳۰۵ و به پیشنهاد اداره تشکیلات نظمیه، نظام‌نامه‌ای شامل ۲۰ ماده برای استفاده از دوچرخه تصویب شد. بر اساس این نظام‌نامه، افراد زیر ۱۳ سال اجازه دوچرخه‌سواری نداشتند و بین ۱۳ تا ۱۸ سال نیز کرایه دوچرخه ممنوع بود. همچنین، برای دوچرخه‌سواری در شهر و حومه، دریافت جواز الزامی بود.
محبوبیت دوچرخه و تحول اجتماعی
با ورود دوچرخه به زندگی مردم تهران، این وسیله نقلیه کم‌کم جایگاه خود را از یک وسیله تفریحی به ابزاری کاربردی و ضروری تغییر داد. از برندهای مشهور آن زمان مانند «رالی» و «بی. اس. آ» گرفته تا قوانین سخت‌گیرانه‌ای که برای استفاده از دوچرخه وضع شد، همگی نشان‌دهنده تأثیر شگرف این وسیله بر سبک زندگی مردم تهران قدیم است.
