تاریخچه گذرنامه؛ از چه زمانی برای سفر گذرنامه لازم شد؟

اولین نمونه‌های شناخته‌شده از مجوزهای سفر را می‌توان در نظام «guosou» چین باستان یافت که در دوران ایالت‌های متخاصم (۴۷۵-۲۲۱ پیش از میلاد) اجرا می‌شد و بعدها در دوره‌ی سلسله هان به شکلی رسمی درآمد. مسافران برای عبور از مرزهای امپراتوری نیاز به مجوزهایی داشتند که مقصد، هویت و هدف سفرشان را مشخص می‌کرد. این اسناد که عمدتاً روی چوب نگاشته می‌شدند، شباهت زیادی به گذرنامه‌های امروزی داشتند.

مدل سفالی برج مراقبت مرکزی، قرن اول تا اوایل سوم پس از میلاد
 

در امپراتوری روم نیز نوعی مدرک سفر وجود داشت که به آن «tractorium» گفته می‌شد. این سند، مجوز رسمی امپراتور برای سفر برخی افراد خاص بود و به آن‌ها اجازه می‌داد که از حمایت و امنیت در مسیر برخوردار باشند. درحالی‌که شهروندان روم در داخل امپراتوری نیازی به گذرنامه نداشتند، برخی افراد مانند کهنه‌سربازانی که تابعیت روم را دریافت کرده بودند، اسنادی به نام «دیپلم» داشتند که هویت و تابعیتشان را تأیید می‌کرد.
 

ظهور اسناد عبور در قرون وسطی

در قرون وسطی، سندی به نام «مدرک عبور ایمن» که به نام‌های «guidaticum» و «sauf-conduit» نیز شناخته می‌شد، رواج داشت. این اسناد برای تأمین امنیت مسافران، دیپلمات‌ها و تاجران صادر می‌شد و نشان‌دهنده‌ی اجازه‌ی سفر از سوی حاکمان وقت بود. در منطقه‌ی آراگون-کاتالونیا، این اسناد در تسهیل تجارت میان جوامع مسیحی، یهودی و مسلمان نقش مهمی داشتند.

در انگلستان، نخستین اشاره به «مدرک عبور ایمن» در قانون پارلمان سال ۱۴۱۴ در دوران هنری پنجم دیده می‌شود. اما در سال ۱۵۴۰، شورای خصوصی انگلستان در دوران هنری هشتم رسماً اقدام به صدور اسناد مسافرتی کرد. قدیمی‌ترین گذرنامه‌ی باقی‌مانده که به امضای شاه چارلز اول رسیده، مربوط به سال ۱۶۴۱ است.

پایه‌گذاری نظام مدرن گذرنامه

در قرن هجدهم، روند صدور گذرنامه در بریتانیا بیش از پیش ساختارمند شد و در سال ۱۷۹۴، اختیار این امر به وزیر امور خارجه واگذار شد. اما ایده‌ی گذرنامه‌ی استاندارد جهانی، پدیده‌ای مدرن است که پس از جنگ جهانی اول و در جریان توافق جامعه ملل در سال ۱۹۲۰ به‌عنوان ابزاری برای مدیریت مهاجرت و کنترل سفرها مورد استفاده قرار گرفت. این اسناد بیشتر برای محدود کردن جابه‌جایی طراحی شده بودند تا تسهیل آن.
 

تا سال ۱۹۶۳، وابستگی آزادی سفر به قدرت کشور صادرکننده‌ی گذرنامه به اوج خود رسید. در همان سال، نخستین کنفرانس بین‌المللی گذرنامه‌ها برگزار شد و در آن، لغو گذرنامه به‌طور جهانی به بحث گذاشته شد. با وجود حمایت گسترده از این ایده، ایالات متحده و متحدانش به دلایل امنیتی آن را رد کردند.
 

نقش گذرنامه در دنیای امروز

امروزه گذرنامه نه‌تنها سندی ضروری برای سفرهای بین‌المللی است، بلکه نشانه‌ای از تسلط دولت‌ها بر حق جابه‌جایی افراد محسوب می‌شود. این سند، همان‌طور که وعده‌ی آزادی حرکت را می‌دهد، هم‌زمان نظارت و محدودیت‌هایی را نیز اعمال می‌کند. نظام مدرن گذرنامه همچنان با بحث‌های حقوقی و سیاسی همراه است و آینده‌ی آن همچنان در هاله‌ای از تغییر و تحول قرار دارد.