دریاچه‌ای که از دل انفجار هسته‌ای پدید آمد؛ آلوده‌ترین نقطه رادیواکتیو جهان کجاست؟
یکی از مخوف‌ترین یادگارهای دوران جنگ سرد، در منطقه‌ای دورافتاده از شمال شرق قزاقستان قرار دارد؛ جایی که اتحاد جماهیر شوروی با انجام صدها آزمایش هسته‌ای، آن را به آلوده‌ترین نقطه رادیواکتیو جهان تبدیل کرد.
در سال‌های جنگ سرد، اتحاد جماهیر شوروی با اجرای گسترده آزمایش‌های هسته‌ای، منطقه‌ای را به نام خود در تاریخ ثبت کرد؛ جایی که اکنون به عنوان آلوده‌ترین مکان هسته‌ای روی زمین شناخته می‌شود. این منطقه، در شمال شرق قزاقستان و در حوالی شهری به نام «Semey» (نام قدیمی: Semipalatinsk) واقع شده است.
در قلب این منطقه، دریاچه‌ای با ظاهر معمولی اما نامی هشداردهنده وجود دارد: «دریاچه اتمی». این دریاچه که با نام «چاگان» نیز شناخته می‌شود، در اثر یک انفجار هسته‌ای عظیم در سال ۱۹۶۵ شکل گرفت؛ انفجاری که گودالی به عمق ۱۰۰ متر و عرض ۴۰۰ متر را پدید آورد. این عملیات تنها یکی از صدها آزمایش هسته‌ای اتحاد شوروی در این منطقه بود.
نخستین آزمایش اتمی شوروی در تاریخ ۲۹ اوت ۱۹۴۹ در همین محل انجام شد. بمبی با نام RDS-1 منفجر شد که با آن، شوروی رسماً به باشگاه قدرت‌های هسته‌ای پیوست و آغاز رقابتی تسلیحاتی با ایالات متحده را رقم زد. در بازه‌ای چهل‌ساله، مجموعاً ۴۵۶ آزمایش در این منطقه صورت گرفت که ۱۱۶ مورد آن روی سطح زمین و ۳۴۰ مورد در زیرزمین انجام شد.
این مکان میزبان انواع سلاح‌های شکافت و هم‌جوشی هسته‌ای بود. ویژگی‌هایی همچون موقعیت جغرافیایی دورافتاده و امکان مسدودسازی آن برای عموم، از دلایل اصلی انتخاب Semipalatinsk به‌عنوان محل آزمایش‌ها بود. با این‌حال، وجود روستاهایی در اطراف منطقه و شهر پرجمعیت Semey که حدود ۱۵۰ کیلومتر با سایت فاصله داشت، موجب شد که جمعیتی حدود یک میلیون نفر در معرض خطر قرار گیرند.
علیرغم نزدیکی این مناطق مسکونی، هیچ‌گونه اطلاع‌رسانی عمومی درباره آزمایش‌های اتمی انجام نشد. ساکنان منطقه، بدون آگاهی از خطرات، با ذرات رادیواکتیو منتشرشده در هوا، آب و غذا تماس پیدا کردند. از دهه ۱۹۸۰، پژوهش‌های متعدد علمی به بررسی اثرات این تشعشعات پرداختند و شواهدی قوی از ارتباط بین قرار گرفتن در معرض این پرتوها با بروز انواع سرطان‌ها، اختلالات تیروئید، ناهنجاری‌های مادرزادی و ضعف سیستم ایمنی ارائه داده‌اند.
در سال ۱۹۵۸، گروهی از پزشکان و پژوهشگران مؤسسه بیوفیزیک آکادمی علوم پزشکی شوروی، نخستین سنجش‌ها درباره دوز پرتوگیری ساکنان منطقه را انجام دادند. نتایج این مطالعه نشان داد که ۲۲ درصد از افراد مورد بررسی، علائم بیماری مزمن ناشی از تشعشع را بروز داده‌اند.
با گذر زمان، دامنه آسیب‌ها تنها به سلامت جسم محدود نماند. گزارش‌های اخیر بر پیامدهای روانی ناشی از ترس و اضطراب جمعیت محلی نیز تاکید دارند؛ مردمی که نسبت به تأثیرات بلندمدت پرتوها بر خود و نسل‌های آینده دچار نگرانی مزمن‌اند.
آخرین انفجار هسته‌ای شوروی در سال ۱۹۸۹ در این منطقه ثبت شد و با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال قزاقستان، سایت Semipalatinsk رسماً تعطیل شد. امروزه این مکان به نمادی از تبعات فناوری‌های اتمی تبدیل شده است؛ نمادی از آنچه غفلت از سلامت انسان و محیط‌زیست می‌تواند به‌بار آورد.
پژوهش‌های علمی در این منطقه همچنان ادامه دارد؛ نه‌تنها برای فهم بیشتر اثرات طولانی‌مدت پرتوها، بلکه برای بررسی تأثیرات بین‌نسلی آن. سایت سابق آزمایش اتمی Semipalatinsk اکنون سندی زنده از واقعیتی است که زمانی زیر سایه رقابت‌های تسلیحاتی، از دیدگان جهانیان پنهان مانده بود.
