چرا بعضی‌ها همیشه راه را گم می‌کنند؟ راز عجیب حس جهت‌یابی که کارشناسان فاش کردند
گزارش جدید واشنگتن‌پست به بررسی واقع‌بینانه‌ترین راهکار برای مقابله با برنامه هسته‌ای ایران می‌پردازد.چرا بعضی‌ها همیشه راه را گم می‌کنند؟ راز عجیب حس جهت‌یابی که کارشناسان فاش کردند
حس جهت‌یابی، مهارتی است که تفاوت در آن نه تنها به ژنتیک بلکه به نوع محیط رشد و شرایط تربیتی هر فرد بستگی دارد. با وجود فناوری‌های مدرن و اپلیکیشن‌های مسیریاب، هنوز هم بسیاری از افراد هنگام حرکت در مسیرهای آشنا سردرگم می‌شوند. این موضوع به تازگی از سوی تحقیقات جدید دانشگاه کالج لندن و دانشگاه شرق انگلستان مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می‌دهد افرادی که در محیط‌های روستایی یا حومه‌ای رشد کرده‌اند، معمولاً مهارت بهتری در جهت‌یابی دارند نسبت به کسانی که در شهرهای بزرگ زندگی کرده‌اند. پیچیدگی مسیرهای طبیعی و تنوع بیشتر نشانه‌های محیطی در این مناطق، این تفاوت را توضیح می‌دهد.
پروفسور هوگو اسپیرز، متخصص علوم اعصاب شناختی دانشگاه کالج لندن، درباره این موضوع می‌گوید: «مهارت جهت‌یابی تنها یک توانایی ساده نیست، بلکه نتیجه ترکیبی از عوامل زیستی، فرهنگی، محیطی و سبک زندگی است. ما رفتارهایی را تکرار می‌کنیم که ما را به اهداف‌مان می‌رساند و این الگوها در نهایت تبدیل به عادت می‌شوند.»
در میان باورهای عمومی، تصور می‌شود که مردان نسبت به زنان حس جهت‌یابی بهتری دارند، اما داده‌های به دست آمده از پروژه Sea Hero Quest این باور را به چالش کشیده است. این بازی موبایلی که بیش از ۴.۳ میلیون کاربر از ۱۹۵ کشور جهان را دربر گرفته، نشان داده است که اختلاف‌های جنسیتی در جهت‌یابی بیشتر در کشورهایی با نابرابری‌های آموزشی و اجتماعی بارز است. در کشورهای توسعه یافته، تفاوت معناداری بین زنان و مردان دیده نمی‌شود. اسپیرز درباره این موضوع می‌گوید: «احتمالاً این تفاوت‌ها بیشتر ریشه در فرهنگ دارد تا زیست‌شناسی.» همچنین، نتایج این پروژه نشان داده‌اند که بهترین مهارت جهت‌یابی در بین مردم کشورهای اسکاندیناوی مشاهده می‌شود؛ جایی که آموزش‌های فضای باز و بازی‌های محیطی از کودکی در مدارس رواج دارد.
پابلو فرناندز ولاسکو، پژوهشگر مرکز علوم حافظه و مکان دانشگاه استیرلینگ، به پیچیدگی بیشتر این مهارت اشاره می‌کند و بیان می‌دارد که «جهت‌یابی یک مهارت واحد نیست و در فرهنگ‌های مختلف به شکل‌های متفاوتی بروز می‌یابد. مثلاً در برخی فرهنگ‌ها، نشانه‌های بصری مهم هستند، اما در برخی دیگر مانند جزایر مارشال، دریانوردان از حس امواج برای پیدا کردن مسیر استفاده می‌کنند.»
اما سن بزرگ‌ترین تأثیر را در کاهش مهارت جهت‌یابی دارد. داده‌های Sea Hero Quest این نکته را تأیید می‌کند که با افزایش سن، توانایی یافتن مسیر به شکل قابل توجهی کاهش می‌یابد. پروفسور اسپیرز می‌گوید: «افت در مهارت جهت‌یابی یکی از نخستین علائم زوال عقل است. بنابراین تمرین و تقویت این مهارت می‌تواند به پیشگیری یا به تعویق انداختن بیماری‌هایی مانند آلزایمر کمک کند.» امروزه این یافته‌ها در طراحی تست‌های تشخیصی زودهنگام و ارزیابی درمان‌های نوین نقش مهمی ایفا می‌کنند.
مسئله قدیمی «طبیعت یا تربیت» درباره حس جهت‌یابی نیز مطرح است. اسپیرز معتقد است که برخی افراد به طور ذاتی مهارت بهتری دارند و این می‌تواند به دلیل فعال‌تر بودن مدارهای مغزی مرتبط باشد، اما این توانایی قابلیت تقویت دارد. او اضافه می‌کند: «مانند سایر مهارت‌های شناختی، حس جهت‌یابی نیز می‌تواند با تمرین و دقت بیشتر ارتقا یابد.»
مطالعاتی که روی رانندگان تاکسی انجام شده نیز این ادعا را تأیید می‌کند. بخش پسین هیپوکامپ مغز این رانندگان، که در حافظه فضایی نقش دارد، بزرگ‌تر از سایر افراد است و این افراد نسبت به بقیه کمتر در معرض زوال عقل قرار دارند.
با گسترش فناوری‌های مسیریابی مانند گوگل‌مپ، نگرانی‌هایی در مورد کاهش مهارت طبیعی جهت‌یابی مطرح شده است. پروفسور آرنه اکستروم از دانشگاه آریزونا معتقد است که استفاده صحیح از این ابزارها می‌تواند مفید باشد، ولی اگر فقط به دنبال دنبال کردن مسیر باشیم، چیزی یاد نمی‌گیریم. او توصیه می‌کند: «برای تقویت حس جهت‌یابی باید توجه بیشتری به نشانه‌های محیطی داشت و از صرفاً نگاه کردن به صفحه گوشی خودداری کرد. توجه به خیابان‌ها، علائم و نحوه اتصال مسیرها اهمیت زیادی دارد.»
ورزشکاران و قهرمانان در رشته‌هایی که جهت‌یابی نقش حیاتی دارد نیز بر اهمیت یادگیری از اشتباهات تأکید می‌کنند: «رقبا معمولاً گم می‌شوند، اما سریع می‌فهمند و از اشتباهات‌شان درس می‌گیرند. یادگیری ادامه دارد.»
در نهایت، حس جهت‌یابی ترکیبی است از استعدادهای ذاتی، محیط رشد، آموزش و تمرین مستمر. با توجه بیشتر به محیط اطراف و تمرین آگاهانه، حتی کسانی که در این مهارت ضعف دارند می‌توانند پیشرفت چشمگیری داشته باشند؛ مهارتی که می‌تواند حتی در پیشگیری و تشخیص زودهنگام بیماری‌های مغزی هم نقش مهمی ایفا کند.
