تحلیل هوش مصنوعی از مذاکرات ایران و آمریکا
دور دوم مذاکرات حساس ایران و آمریکا در پایتخت ایتالیا به پایان رسید و گزارش‌ها از فضایی "نسبتاً مثبت" و پیشرفت‌هایی در اصول توافق احتمالی حکایت دارند.
دور دوم گفت‌وگوهای نمایندگان ایران و ایالات متحده آمریکا در رم، در ماه آوریل ۲۰۲۵ و با نقش‌آفرینی عمان به عنوان میانجی، با هدف بررسی دقیق برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران و تلاش برای کاهش سطح تنش‌های موجود برگزار شد. این مذاکرات که به شیوه‌های مستقیم و غیرمستقیم انجام پذیرفت، به عنوان گامی در مسیر دیپلماسی و پس از رایزنی‌های مقدماتی در مسقط ارزیابی می‌گردد. بر اساس اطلاعات منتشر شده، جو حاکم بر مذاکرات "نسبتاً مثبت" گزارش شده و طرفین در خصوص برخی اصول و اهداف توافق احتمالی به پیشرفت‌هایی دست یافته‌اند. با این وجود، کارشناسان بر این باورند که نباید توقع حصول نتایج سریع یا تحولات شگرف را داشت، زیرا مسائل اختلافی کلیدی همچنان به قوت خود باقی مانده‌اند.
نکات برجسته در مذاکرات رم:
- ساختار مذاکرات: این دور از گفت‌وگوها با حضور عباس عراقچی (وزیر امور خارجه ایران) و استیو ویتکاف (نماینده ویژه دولت ترامپ) در محل سفارت عمان در شهر رم برگزار شد. بدر بن حمد البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان، وظیفه میانجی‌گری بین طرفین را بر عهده داشت. این مذاکرات فشرده، بالغ بر چهار ساعت به طول انجامید و شامل تبادل نظر به صورت مستقیم و از طریق واسطه بود.
- موضوعات محوری: محور اصلی مذاکرات، بحث و تبادل نظر پیرامون محدودسازی سطح غنی‌سازی اورانیوم در ایران، افزایش دامنه نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) و احتمالاً گفتگو درباره برنامه موشکی ایران بود. در این میان، ایران پیشنهادی مبنی بر اجرای یک پروژه مشترک برای مدیریت تاسیسات غنی‌سازی خود مطرح کرده است؛ ابتکاری که می‌تواند به دولت ترامپ این امکان را بدهد تا از دستیابی به توافقی متفاوت از برجام سخن بگوید.
- موانع پیش رو: یکی از مهم‌ترین چالش‌های موجود، اختلاف نظر اساسی بر سر وضعیت ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران است. ایالات متحده آمریکا خواستار انتقال این ذخایر به یک کشور ثالث (مانند روسیه) شده است، اما ایران با استناد به نظارت‌های جاری آژانس و لزوم تضمین در برابر خروج احتمالی مجدد آمریکا از توافق، با این پیشنهاد مخالفت جدی نشان داده است.
- نتایج اولیه: در پایان این دور از مذاکرات، یک مقام ارشد آمریکایی از «پیشرفت بسیار خوب» خبر داد و اعلام کرد که دو طرف توافق کرده‌اند تا در هفته آتی بار دیگر به گفتگو بنشینند. عباس عراقچی نیز در اظهاراتی، مذاکرات را «سازنده و رو به جلو» توصیف کرد.
تحلیل فنی نقش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در مذاکرات:
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مذاکرات رم به عنوان یک نهاد تخصصی با وظایف نظارتی و راستی‌آزمایی، جایگاه ویژه‌ای یافته است. حضور رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، در رم و سفر اخیر او به تهران، نمایانگر اهمیت فزاینده این سازمان در مرحله نوین مذاکرات است. گروسی ضمن اعلام آمادگی آژانس برای ارائه مساعدت در چارچوب اساسنامه خود، نسبت به روند جاری گفت‌وگوها ابراز خوش‌بینی کرده است.
نقش فنی آژانس:
- نظارت بر غنی‌سازی: آژانس مسئول اصلی راستی‌آزمایی سطح غنی‌سازی اورانیوم در ایران (به ویژه محدودیت آن به 3.67 درصد) و نظارت دقیق بر ذخایر اورانیوم موجود است. جمهوری اسلامی ایران همواره تاکید داشته است که ذخایر هسته‌ای این کشور تحت نظارت‌های سختگیرانه آژانس قرار دارد.
- دسترسی گسترده‌تر: برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که توافق احتمالی می‌تواند شامل اعطای دسترسی بی‌سابقه آژانس به تاسیسات هسته‌ای ایران باشد؛ موضوعی که به دلیل حساسیت‌های امنیتی، از اهمیت بالایی برخوردار است.
- راستی‌آزمایی نظامی: آژانس می‌تواند نقش مهمی در بررسی ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای ایران ایفا کند؛ موضوعی که همواره مورد تاکید جدی تیم مذاکره‌کننده آمریکایی بوده است.
- چالش‌ها: ایران همچنان معتقد است که ورود کامل آژانس به جزئیات مذاکرات در این مرحله زودرس است. علاوه بر این، برخی تحلیلگران بر این باورند که نظارت‌های آژانس تحت فشارهای سیاسی ایالات متحده آمریکا ممکن است با مقاومت جدی از سوی ایران مواجه شود.
برآورد اندیشکده‌های اروپایی:
- گروه بین‌المللی بحران (ICG): علی واعظ، مدیر پروژه ایران در ICG، معتقد است که آغاز مرحله فنی مذاکرات، نشانه‌ای از رویکرد عمل‌گرایانه طرفین است. او پیشنهاد ایران برای پروژه مشترک هسته‌ای را تلاشی برای دور زدن فشارهای سیاسی و حفظ زیرساخت‌های هسته‌ای این کشور ارزیابی می‌کند. واعظ همچنین تاکید دارد که آژانس باید نظارتی مستقل و به دور از هرگونه دخالت سیاسی اعمال کند تا اعتماد ایران را جلب نماید.
- یورونیوز و تحلیلگران اروپایی: از دیدگاه این رسانه و تحلیلگران، آژانس به عنوان یک نهاد بی‌طرف می‌تواند نقش یک پل ارتباطی موثر بین ایران و آمریکا را ایفا کند. با این حال، آن‌ها هشدار می‌دهند که دخالت بیش از حد کشورهای غربی ممکن است استقلال آژانس را زیر سوال ببرد. اروپایی‌ها خواستار نظارت‌های گسترده‌تر آژانس هستند، اما در عین حال نگران واکنش احتمالی ایران به دسترسی‌های فراتر از پروتکل الحاقی هستند.
برآورد اندیشکده‌های آمریکایی:
- مؤسسه خاورمیانه (MEI): الکس وطن‌خواه، مدیر برنامه ایران در MEI، بر این باور است که آژانس می‌تواند به عنوان تضمین‌کننده پایبندی ایران به توافق عمل کند، اما تاکید دارد که نظارت‌ها باید تحت کنترل مستقیم ایالات متحده آمریکا باشد و نه صرفاً توسط آژانس انجام شود؛ دیدگاهی که با رویکرد سنتی آژانس در تضاد آشکار قرار دارد.
- نیویورک‌تایمز و منابع آمریکایی: از منظر این رسانه و منابع، آژانس به عنوان ابزاری برای اعمال فشار بیشتر بر ایران تلقی می‌شود. برخی تحلیلگران آمریکایی پیشنهاد می‌دهند که نظارت‌های آژانس باید شامل بازرسی‌های سرزده و دسترسی کامل به سایت‌های نظامی ایران باشد؛ موضوعی که احتمالاً با مخالفت شدید ایران روبرو خواهد شد.
- اکسیوس: این رسانه نقش آژانس در فرآیند راستی‌آزمایی را کلیدی می‌داند، اما به اختلافات موجود در تیم ترامپ بر سر میزان اعتماد به آژانس (در مقابل نظارت مستقیم آمریکا) اشاره می‌کند.
اختلافات در تیم ترامپ پس از مذاکرات رم:
اختلافات درون تیم رئیس جمهور ترامپ، که پیش از مذاکرات رم و در جلسه 16 آوریل 2025 در اتاق بحران کاخ سفید آشکار شده بود، پس از پایان مذاکرات رم نیز همچنان ادامه دارد. این اختلافات عمدتاً بر سر نحوه برخورد با برنامه هسته‌ای ایران و میزان انعطاف‌پذیری در جریان مذاکرات متمرکز است.
تغییرات و وضعیت کنونی و دو دیدگاه اصلی:
- دیدگاه سختگیرانه: برخی مقامات، از جمله بنیامین نتانیاهو و حامیان سرسخت اسرائیل در کنگره آمریکا، خواستار نابودی کامل برنامه غنی‌سازی اورانیوم ایران (به پیروی از مدل لیبی) هستند. این دیدگاه پس از مذاکرات رم و با توجه به مقاومت ایران و رویکرد عمل‌گرایانه تیم مذاکره‌کننده آمریکایی، تا حدودی تضعیف شده است.
- دیدگاه عمل‌گرایانه: استیو ویتکاف و جی‌دی ونس بر این باورند که اصرار بر برچیدن کامل برنامه هسته‌ای ایران، مذاکرات را به یک بن‌بست قطعی خواهد کشاند. آن‌ها ترجیح می‌دهند بر ایجاد یک سیستم راستی‌آزمایی سختگیرانه (و ترجیحاً تحت نظارت مستقیم ایالات متحده) تمرکز کنند. این دیدگاه پس از پیشرفت‌های حاصل شده در رم، تقویت شده است.
تغییرات پس از رم: اظهارات ویتکاف پس از مذاکرات، که آن را «سازنده» و متمرکز بر موضوع راستی‌آزمایی توصیف کرد، نشان‌دهنده یک چرخش آشکار به سوی رویکرد عمل‌گرایانه است. این تغییر رویکرد با انتقاد شدید برخی سناتورهای نزدیک به اسرائیل مواجه شده است که معتقدند هرگونه انعطاف در مذاکرات، امنیت اسرائیل را به خطر خواهد انداخت.
پیام‌های متناقض ترامپ: رئیس جمهور ترامپ در این میان، پیام‌های دوگانه‌ای را ارسال کرده است؛ از یک سو از مسیر دیپلماسی حمایت می‌کند و از سوی دیگر، تهدید به اقدام نظامی علیه ایران را به طور کامل رد نکرده است. این ابهام در مواضع، اختلافات داخلی در تیم او را تشدید کرده است، اما به نظر می‌رسد که پس از مذاکرات رم، تمایل به دستیابی به یک توافق، رو به افزایش است.
نقش جورجیا ملونی، نخست وزیر ایتالیا: انتخاب شهر رم به عنوان محل برگزاری مذاکرات و حمایت آشکار جورجیا ملونی از رویکرد دیپلماتیک، به تقویت دیدگاه عمل‌گرایانه کمک کرده و تا حدودی از فشارهای دولت اسرائیل کاسته است.
احتمال دخالت مخرب دولت اسرائیل:
دولت اسرائیل، به ویژه تحت رهبری بنیامین نتانیاهو، به طور سنتی با هرگونه توافقی با ایران که منجر به کاهش تحریم‌ها یا حفظ برنامه هسته‌ای این کشور شود، مخالف سرسخت بوده است. مذاکرات رم، نگرانی‌های اسرائیل را تشدید کرده است، زیرا یک توافق احتمالی ممکن است شباهت‌هایی با برجام داشته باشد؛ توافقی که نتانیاهو آن را تهدیدی جدی برای امنیت اسرائیل می‌داند.
سناریوهای احتمالی دخالت مخرب:
- فشار سیاسی فزاینده بر آمریکا:
- شکل دخالت: اسرائیل از طریق لابی‌های قدرتمند خود در کنگره آمریکا (مانند AIPAC) و سناتورهای نزدیک به این کشور، تلاش خواهد کرد تا فشار بر دولت ترامپ را برای اتخاذ مواضع سخت‌گیرانه‌تر در مذاکرات افزایش دهد. این شامل مخالفت با هرگونه کاهش تحریم‌ها یا حفظ زیرساخت‌های هسته‌ای ایران خواهد بود.
- شواهد: گیدئون سعار، وزیر امور خارجه اسرائیل، به صراحت تاکید کرده است که هدف مشترک اسرائیل و آمریکا، جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است و هرگونه توافق جزئی را صرفاً اتلاف وقت می‌داند.
- اقدامات نظامی یا خرابکارانه:
- احتمال: متوسط
- شکل دخالت: اسرائیل ممکن است به اقداماتی نظیر حملات سایبری، ترور دانشمندان هسته‌ای ایران، یا حملات محدود به تاسیسات هسته‌ای این کشور (همانند سوابق گذشته) متوسل شود تا روند مذاکرات را مختل کند. این سناریو در صورت پیشرفت چشمگیر مذاکرات، محتمل‌تر خواهد بود.
- شواهد: حملات اخیر اسرائیل به مواضع حزب‌الله و حماس نشان‌دهنده تمایل این کشور به تغییر معادلات امنیتی منطقه است که می‌تواند شامل هدف قرار دادن منافع ایران نیز باشد.
- دیپلماسی عمومی و فشار رسانه‌ای گسترده:
- شکل دخالت: اسرائیل از طریق رسانه‌های بین‌المللی تلاش خواهد کرد تا بر تهدید ناشی از برنامه هسته‌ای ایران تاکید کرده و مشروعیت مذاکرات جاری را زیر سوال ببرد. رسانه‌های اسرائیلی نظیر جروزالم پست، از هم اکنون به انتقاد از هرگونه توافق احتمالی پرداخته‌اند.
- شواهد: اظهارات مکرر بنیامین نتانیاهو درباره لزوم نابودی کامل برنامه هسته‌ای ایران و مقایسه آن با مدل لیبی، بخشی از این استراتژی رسانه‌ای است.
سناریوی غالب:
به نظر می‌رسد که سناریوی فشار سیاسی و دیپلماسی عمومی، محتمل‌ترین شکل دخالت مخرب اسرائیل در روند مذاکرات باشد. این ارزیابی بر اساس اظهارات مقامات اسرائیلی، نفوذ قابل توجه این کشور در کنگره آمریکا و سابقه مخالفت آن با توافقات هسته‌ای (مانند برجام) صورت گرفته است. با این حال، حمایت جورجیا ملونی از دیپلماسی و تمایل تیم عمل‌گرای ترامپ به دستیابی به توافق، احتمال اقدامات نظامی مستقیم اسرائیل را در کوتاه‌مدت کاهش داده است.
نتیجه‌گیری:
مذاکرات رم، گامی محتاطانه اما رو به جلو در مسیر دیپلماسی بین ایران و آمریکا بود که بر محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران و تقویت نظارت‌های آژانس تمرکز داشت. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نقش کلیدی در فرآیند راستی‌آزمایی ایفا می‌کند، اما اختلافات موجود بین دیدگاه‌های کشورهای اروپایی (تاکید بر نظارت بی‌طرفانه) و ایالات متحده آمریکا (تمایل به نظارت تحت کنترل مستقیم) چالش‌هایی را ایجاد می‌کند. در داخل تیم ترامپ، رویکرد عمل‌گرایانه پس از مذاکرات رم تقویت شده است، اما فشارهای دولت اسرائیل و برخی سناتورهای آمریکایی همچنان به عنوان یک مانع جدی مطرح است. به نظر می‌رسد که اسرائیل در کوتاه‌مدت، بیشتر بر اهرم‌های فشار سیاسی و رسانه‌ای برای تضعیف روند مذاکرات تکیه خواهد کرد، اما احتمال اقدامات نظامی مستقیم در شرایط کنونی کمتر به نظر می‌رسد. ادامه مذاکرات در هفته‌های آتی و نحوه مدیریت دخالت‌های خارجی، عوامل تعیین‌کننده‌ای در مسیر دستیابی به یک توافق نهایی خواهد بود.
