خالد مشعل کیست؟ از ترور نافرجام موساد تا رهبری حماس در تبعید

خالد مشعل که در ۲۸ مه ۱۹۵۶ (۷ خرداد ۱۳۳۵) در روستای سلواد نزدیک رام‌الله در کرانه باختری به دنیا آمد، یکی از رهبران برجسته فلسطینی است که بیشتر به خاطر نقش طولانی‌مدت خود به عنوان رهبر حماس، شناخته می‌شود. مشعل نقشی کلیدی در سیاست فلسطین داشته است، به‌ویژه از طریق تلاش‌هایش در شکل‌دهی به راهبرد سیاسی و نظامی حماس. زندگی و کار او با تبعید، مقاومت و تلاش‌های مکرر برای یافتن راه‌حل سیاسی برای مناقشه مداوم با رژیم صهیونیستی همراه بوده است.

دوران کودکی و تحصیلات

خانواده مشعل در طول جنگ شش روزه ۱۹۶۷ که به اشغال کرانه باختری توسط اسرائیل انجامید، از این منطقه رفتند. او به کویت نقل مکان کرد و مشعل بیشتر دوران کودکی خود را در این کشور گذراند. او در مدارس دولتی کویت تحصیل کرد و در جوانی با اندیشه مقومت آشنا شد. او بعدها تحصیلات عالی خود را در دانشگاه کویت ادامه داد و در سال ۱۹۷۸ مدرک لیسانس فیزیک را دریافت کرد. مشعل در دوران دانشگاه به فعالیت‌های سیاسی مشغول شد و به اخوان‌المسلمین پیوست و به طور فعال در سیاست‌های مقاومت فلسطینی نقش‌آفرینی کرد.

تأسیس و پیشرفت در حماس

حماس در سال ۱۹۸۷ و در جریان انتفاضه اول به عنوان شاخه‌ای از اخوان‌المسلمین مصر تأسیس شد و خود را به عنوان یک جنبش مقاومت در برابر اشغال اسرائیل معرفی کرد. اگرچه مشعل از اعضای مؤسس حماس نبود، اما به‌سرعت در این سازمان نقش پیدا کرد. پس از تهاجم عراق به کویت در سال ۱۹۹۰ که منجر به آوارگی بسیاری از فلسطینیان شد، مشعل به اردن نقل مکان کرد و فعالیت‌های سیاسی خود را در آنجا ادامه داد.

پیشرفت مشعل در حماس در میانه دهه ۱۹۹۰ آغاز شد، زمانی که این گروه مقاومت به توسعه راهبرد دوگانه مقاومت مسلحانه و مشارکت سیاسی پرداخت. او به‌عنوان یکی از اعضای کلیدی دفتر سیاسی حماس نقش برجسته‌ای در تعیین مسیر سازمان و تعامل آن با قدرت‌های منطقه‌ای ایفا کرد. در سال ۱۹۹۶، مشعل رئیس دفتر سیاسی حماس شد و به‌طور عملی به رهبر سازمان در تعاملات خارجی تبدیل شد.

تلاش برای ترور و روابط منطقه‌ای

یکی از لحظات چشمگیر زندگی مشعل در سال ۱۹۹۷ رخ داد، زمانی که سازمان اطلاعات رژیم صهیونیستی (موساد) تلاش کرد تا او را در اَمان، اردن ترور کند. عوامل موساد از یک ماده سمی بسیار قوی برای مسموم کردن مشعل استفاده کردند. این ترور ناموفق باعث ایجاد بحران دیپلماتیک بین اسرائیل و اردن شد. پس از دخالت ملک حسین پادشاه اردن و تهدید به قطع روابط دیپلماتیک با اسرائیل، نخست‌وزیر اسرائیل مجبور شد پادزهری که جان مشعل را نجات داد فراهم کند. این حادثه به‌طور قابل توجهی جایگاه مشعل به عنوان نماد مقاومت فلسطینی را تقویت کرد.

پس از این ترور ناموفق، مشعل به‌عنوان یک چهره محوری در حماس باقی ماند و به تقویت روابط سازمان با قدرت‌های منطقه‌ای همچون ایران، سوریه و حزب‌الله ادامه داد. رهبری او حماس را به‌عنوان رقیب سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف) و جناح سکولارتر فتح به رهبری یاسر عرفات قرار داد، هرچند هر دو گروه هدف تعیین سرنوشت ملت فلسطین را دنبال می‌کردند.

رهبری حماس و راهبرد سیاسی

تحت رهبری مشعل، حماس به تعهد خود به مقاومت مسلحانه، از جمله حملات به اهداف نظامی اسرائیل ادامه داد، در حالی که به‌طور همزمان راهکارهای سیاسی را نیز جستجو می‌کرد. یکی از تحولات مهم در زندگی حرفه‌ای مشعل در سال ۲۰۰۶ رخ داد، زمانی که حماس برای اولین بار در انتخابات قانون‌گذاری فلسطین شرکت کرد. این گروه اکثریت کرسی‌های شورای قانون‌گذاری فلسطین را به‌دست آورد که تغییر چشمگیری در سیاست فلسطین و کاهش نفوذ فتح را نشان داد. با این حال، پیروزی حماس منجر به تحریم دیپلماتیک و مالی از سوی اسرائیل و غرب شد.

تنش‌ها بین حماس و فتح در نهایت به درگیری غزه در سال ۲۰۰۷ منجر شد، جایی که حماس کنترل نوار غزه را به‌دست گرفت. از آن زمان، مناطق فلسطینی به‌طور مؤثری به دو بخش تقسیم شدند؛ حماس غزه را اداره می‌کند و تشکیلات خودگردان فلسطین که تحت سلطه فتح است، کرانه باختری را مدیریت می‌کند.

علی‌رغم نقشش در هدایت حماس در دوره‌های مختلف درگیری، مشعل همچنین در تلاش‌های دیپلماتیک و مذاکره شرکت داشته است. او در چندین توافق آتش‌بس با اسرائیل و مذاکرات میانجی‌گری‌شده برای آزادی زندانیان، از جمله تبادل معروف در سال ۲۰۱۱ که در آن سرباز اسرائیلی گیلعاد شلیط در ازای بیش از ۱۰۰۰ زندانی فلسطینی آزاد شد، نقش داشته است.

تبعید و نقش در دیپلماسی بین‌المللی

مشعل بخش عمده‌ای از زندگی خود را در تبعید سپری کرده و بین کشورهای عربی مختلف جابه‌جا شده است. پس از اخراج از اردن در سال ۱۹۹۹ به دلیل فشارهای ایالات متحده و اسرائیل، او به سوریه نقل مکان کرد و تا سال ۲۰۱۲ در این کشور اقامت داشت و رهبری حماس را بر عهده داشت. در طول جنگ داخلی سوریه، مشعل به دلیل حمایت از مخالفان سوریه، با دولت سوریه که یکی از متحدان کلیدی حماس بود، اختلاف پیدا کرد. این موضوع منجر به جابه‌جایی او به قطر شد، جایی که از سال ۲۰۱۲ تاکنون در آنجا زندگی می‌کند.

در قطر، مشعل همچنان به عنوان یک چهره سیاسی کلیدی برای حماس و نماینده‌ای از آرمان فلسطین در عرصه بین‌المللی نقش‌آفرینی کرده است. او روابط خود را با کشورهایی مانند ترکیه و ایران تقویت کرده و به حفظ نفوذ حماس در سیاست‌های منطقه‌ای ادامه داده است، هرچند با فشارهای داخلی و خارجی مواجه شده است.

استعفا از رهبری سیاسی و میراث

در سال ۲۰۱۷، مشعل از رهبری دفتر سیاسی حماس استعفا داد و به بیش از دو دهه رهبری خود پایان داد. استعفای او بخشی از یک انتقال رهبری در حماس بود و شهید اسماعیل هنیه جایگزین او شد. علی‌رغم کناره‌گیری از رهبری رسمی، مشعل همچنان یک شخصیت برجسته در این جنبش و یک صدای تأثیرگذار در سیاست فلسطین و منطقه است.

میراث خالد مشعل پیچیده است. او توسط بسیاری از فلسطینیان به‌عنوان نمادی از مقاومت و ایستادگی در برابر اشغال شناخته می‌شود. تحت رهبری او، حماس از یک جناح کوچک به یکی از بازیگران اصلی در سیاست فلسطین و خاورمیانه تبدیل شد. 

زندگی و حرفه خالد مشعل با تعهد بی‌قید و شرط به آرمان فلسطین تعریف شده است؛ سفری که با تبعید، مقاومت و رهبری در برابر سختی‌ها شکل گرفته است. اگرچه دوران او به‌عنوان رهبر حماس به پایان رسیده است، نفوذ او همچنان در این جنبش و در مبارزه گسترده‌تر فلسطینیان برای استقلال طنین‌انداز است. بحران فلسطین و اشغالگری اسرائیل، میراث مشعل به‌عنوان یکی از چهره‌های اصلی در صحنه سیاسی منطقه همچنان به جا خواهد ماند؛ میراثی که با نقش او در مقاومت مشخص شده است.