ریشه اصلی گردوغبار تهران چیست؟

ریزگردها یا همان ذرات معلق در هوا با قطر کمتر از ۱۰ میکرون، که می‌توانند منشا طبیعی یا انسانی داشته باشند، در سال‌های اخیر به معضل بزرگی برای تهران و دیگر مناطق کشور تبدیل شده‌اند. این ذرات معلق عمدتاً از بیابان‌ها، زمین‌های خشک شده، تالاب‌های خشک شده و فعالیت‌های صنعتی یا کشاورزی ناشی می‌شوند. اگرچه طوفان‌های گرد و غبار در ایران پدیده جدیدی نیست، اما شدت و فراوانی آنها به‌ویژه در دو دهه گذشته به شکل چشمگیری افزایش یافته است.

اولین هشدارها درباره افزایش این پدیده به اوایل دهه ۱۳۸۰ بازمی‌گردد، اما بحران اصلی از سال ۱۳۸۴ و مناطق جنوب غرب کشور مثل خوزستان، ایلام، کرمانشاه و سیستان و بلوچستان به اوج رسید.

کارشناسان عوامل متعددی را در تشدید این وضعیت موثر می‌دانند؛ از جمله خشکسالی‌های ممتد و کاهش بارندگی‌ها، خشک شدن تالاب‌های داخلی و مرزی مانند هورالعظیم، جازموریان، بختگان و هامون، کاهش جریان آب‌های ورودی از کشورهای همسایه مانند ترکیه، عراق و افغانستان، تغییرات کاربری اراضی، بی‌توجهی به مدیریت منابع طبیعی و ساخت سدهای مرزی در کشورهای همسایه و همچنین جنگ و بی‌ثباتی‌های سیاسی در منطقه.

این بار، گرد و غبار گسترده‌ای که چند روزی است هوای تهران را تحت تاثیر قرار داده، منشأ خود را به بیابان‌های عربستان و عراق نسبت می‌دهند که پس از عبور از استان‌های غربی ایران، به تهران رسیده است. معاون سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، دکتر رضا شهبازی، تأکید دارد که استمرار این پدیده به دلیل افزایش بازه زمانی خشکسالی‌ها در ایران است و تالاب صالحیه را به عنوان کانون مهم داخلی در ایجاد گرد و غبار تهران معرفی می‌کند.

تالاب صالحیه که در مرز استان‌های تهران، البرز و قزوین قرار دارد، در گذشته نقش مهمی در زیست‌بوم محلی و مسیر مهاجرت پرندگان داشت. این منطقه به‌واسطه کاهش بارندگی‌ها، برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی، سدسازی‌های متعدد و توسعه کشاورزی به‌تدریج خشک شده است. خشکی زمین‌های تالاب و نبود پوشش گیاهی، شرایط را برای فعال شدن به عنوان کانونی برای گرد و غبار فراهم کرده است، به‌خصوص هنگام وزش بادهای جنوبی و جنوب‌غربی.

رضا شهبازی با اشاره به گستردگی و شدت بی‌سابقه گرد و غبار در سال جاری می‌گوید: «این پدیده سال‌هاست رخ می‌دهد، اما شدت، وسعت و مدت زمان آن در سال‌های اخیر به طرز قابل توجهی افزایش یافته است.» او همچنین افزود: «گرد و غبار از دو منبع داخلی و خارجی نشأت می‌گیرد. منشأ خارجی عمدتاً کشور‌های همسایه غربی هستند که بخش زیادی از گرد و غبار وارداتی از آن‌ها است. اما به دلیل خشکسالی شدید، کانون‌های داخلی نیز فعال شده‌اند.»

شهبازی درباره شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق پیرامون تهران توضیح داد: «کافی است باد از سمت جنوب غرب، جنوب یا جنوب شرق به تهران وزیده شود تا ذرات گرد و غبار از نواحی بیابانی جنوبی و جنوب غربی به فضای شهری وارد شوند.»

او همچنین با اشاره به نقش تالاب صالحیه بیان کرد: «تالاب صالحیه به عنوان یکی از مهم‌ترین کانون‌های گرد و غبار در غرب و جنوب غرب تهران شناخته می‌شود. این منطقه طی سال‌های اخیر به نقطه بحرانی برای ایجاد ریزگردهای فراوان تبدیل شده است.» علاوه بر این، مناطقی در جنوب، جنوب شرق و جنوب ورامین نیز به عنوان کانون‌های فعال گرد و غبار شناسایی شده‌اند.

معاون سازمان زمین‌شناسی با تأکید بر خشکی شدید زمین در این نواحی گفت: «وقتی خشکی شدید با وزش بادهای پیوسته ترکیب می‌شود، نتیجه آن گرد و غبار فراگیر و ماندگار در هوای تهران است.»

در پاسخ به پرسشی درباره میزان تاثیر گرد و غبار خارجی، شهبازی تصریح کرد: «تشخیص دقیق منشا گرد و غبار نیازمند داده‌های مدل‌سازی هواشناسی است، اما زمانی که ذرات معلق پایداری زیادی در هوا داشته باشند، احتمال دخالت منابع خارجی نیز وجود دارد.»