قهوه دیگر متهم ردیف اول بی‌خوابی نیست؟ یافته تازه دانشمندان
اگر تصور می‌کردید نوشیدن قهوه شب‌ها خواب را از چشمانتان می‌رباید، وقت آن رسیده که در این باور تجدیدنظر کنید.
قهوه زیر تیغ پژوهش: یافته‌ای جدید از تأثیر واقعی کافئین بر خواب
برخلاف آنچه تا امروز رایج و پذیرفته شده بود، نتایج تحقیقی تازه از دانشگاه مونترال کانادا نشان می‌دهد که مصرف کافئین در ساعات پیش از خواب، لزوماً باعث بی‌خوابی نمی‌شود. این مطالعه، عملکرد مغز تحت تأثیر کافئین را به سطحی موسوم به «مغز بحرانی» می‌برد؛ حالتی میان نظم و انعطاف که تعادل پیچیده‌ای در فعالیت‌های مغزی ایجاد می‌کند و بر کیفیت خواب نیز اثر می‌گذارد.
مغز در وضعیت بحرانی: مرز باریک میان ساختار و انعطاف
اصطلاح «مغز بحرانی» به شرایطی اطلاق می‌شود که در آن، مغز توانایی عملکردی خود را میان یک ساختار منظم و انعطاف‌پذیری بالا حفظ می‌کند. در چنین حالتی، مغز قادر است الگوهای فعالیت پیچیده‌ای را شکل دهد و در زمینه‌هایی چون پردازش داده، یادگیری، تصمیم‌سازی و نگهداری اطلاعات، کارکردی هماهنگ و بهینه ارائه دهد.
این وضعیت را می‌توان به راه رفتن بر لبه‌ای باریک تشبیه کرد؛ نه چنان سخت و غیرقابل انعطاف که جلوی یادگیری گرفته شود و نه چنان بی‌نظم که پردازش مؤثر اطلاعات را مختل کند.
کافئین، دوست یادگیری؛ دشمن خواب؟
این تحقیق نشان می‌دهد که کافئین باعث افزایش پیچیدگی سیگنال‌های مغز و نگه‌داشتن آن در حالتی فعال می‌شود. گرچه این پویایی می‌تواند فرآیند یادگیری را تسهیل کند، اما در عین حال مانعی برای دستیابی به خواب عمیق و ترمیم‌کننده به شمار می‌رود. به بیان ساده، کافئین نه‌تنها ما را هوشیار نگه می‌دارد، بلکه نحوه فعالیت مغز را نیز از حالت طبیعی خارج می‌سازد.
نکته جالب اینکه تأثیر این تغییرات در مغز، به‌ویژه در میان جوانان ۲۰ تا ۲۷ ساله، شدیدتر است.
نوسانات مغزی تحت تاثیر کافئین
در گزارشی که توسط وب‌سایت ساینس آلرت منتشر شده، پژوهشگران دریافته‌اند که کافئین نوسانات آهسته مغز – شامل امواج دلتا، تتا و آلفا – را که نقشی اساسی در خواب عمیق و بازسازی مغز دارند، تضعیف می‌کند. این اثر به‌ویژه در مرحله خواب غیر REM (بدون حرکات سریع چشم) آشکار است؛ مرحله‌ای که طی آن مغز وظیفه تثبیت خاطرات و ترمیم کارکردهای شناختی مانند تمرکز، حافظه و تصمیم‌گیری را برعهده دارد.
کریم جربی، عصب‌شناس، در این‌باره می‌گوید:
«تغییرات ریتم مغز نشان می‌دهد که حتی در خواب نیز مغز تحت تأثیر کافئین، حالتی فعال‌تر دارد که از کیفیت بازسازی آن می‌کاهد.»
این موضوع می‌تواند پاسخی باشد برای کسانی که با وجود خواب به ظاهر کافی، باز هم احساس خستگی و کاهش تمرکز دارند.
چرا جوانان بیشتر تحت تأثیر کافئین قرار می‌گیرند؟
پژوهشگران اشاره کرده‌اند که افراد جوان واکنش حساس‌تری به کافئین نشان می‌دهند. دلیل این امر را می‌توان در تفاوت‌های ساختاری مغز در سنین مختلف جستجو کرد. آدنوزین، ترکیبی طبیعی در مغز که با گذر زمان افزایش یافته و حس خواب‌آلودگی را ایجاد می‌کند، نقشی کلیدی دارد.
کافئین با مسدودسازی گیرنده‌های آدنوزین، به طور موقت حس هوشیاری ایجاد می‌کند. اما از آنجا که در مغز جوانان گیرنده‌های آدنوزین بیشتری وجود دارد، تأثیرات کافئین هم – چه مثبت مانند افزایش انرژی، چه منفی مانند بی‌خوابی – در این گروه سنی پررنگ‌تر است.
کافئین، رفیق همیشگی یا دشمن پنهان؟
امروزه کافئین در زندگی روزمره ما جایگاهی کلیدی دارد. این ماده از طریق مصرف انواع نوشیدنی‌ها مانند قهوه، چای، نوشابه، نوشیدنی‌های انرژی‌زا، شکلات و حتی برخی داروها وارد بدن می‌شود. با این حال، کارشناسان هشدار می‌دهند که تأثیرات آن بر خواب و عملکرد مغز را، به‌ویژه در میان گروه‌های سنی مختلف، نباید دست‌کم گرفت.
با توجه به این یافته‌ها، به نظر می‌رسد باید نگاه خود را نسبت به نقش کافئین در الگوی خواب بازنگری کنیم؛ نه با حذف کامل آن، بلکه با درک بهتر تأثیراتش بر مغز و آگاهی از زمان و میزان مصرف.
