آداب شب یلدا در ایران

تاریخچه و آداب و رسوم شب یلدا در ایران باستان

شب یلدا یا همان شب چله، از هزاران سال پیش در ایران باستان مورد توجه بوده و آخرین شب پاییز به شمار می‌رود؛ شبی که طولانی‌ترین و تاریک‌ترین شب سال است. ایرانیان باستان این شب را جشن می‌گرفتند و با افروختن آتش، قصه‌گویی و برگزاری شب‌نشینی‌های خانوادگی، تاریکی را با نور و شادی مقابله می‌کردند.

واژه «یلدا» برگرفته از زبان سریانی و به معنای تولد است. دانشمند بزرگ ابوریحان بیرونی از آن با عنوان «میلاد خورشید» یاد می‌کند و ایرانیان باستان باور داشتند که طلوع خورشید پس از این شب، نشانه پیروزی نور بر تاریکی و آغاز روزهای بلندتر است.

باستان‌شناسان قدمت مراسم شب یلدا را تا هفت هزار سال پیش تخمین زده‌اند و مدارک موجود نشان می‌دهد که رسم جشن گرفتن بلندترین شب سال، حتی پیش از دوران داریوش یکم، در میان مردم ایران رواج داشته است.

آداب و رسوم مرسوم شب یلدا

ایرانیان این شب را با جمع شدن اعضای خانواده و بزرگترها جشن می‌گیرند. خوراکی‌های ویژه‌ای مانند هندوانه و انار، آجیل و شیرینی روی سفره گذاشته می‌شود و در کنار آن، قصه‌گویی، شعرخوانی و فال حافظ اجرا می‌شود.

آتش روشن کردن

آتش روشن کردن در این شب نماد خورشید و روشنایی است و مردم برای فراری دادن تاریکی و نیروهای اهریمنی به آن می‌پرداختند و جمعی گرم و صمیمی ایجاد می‌کردند.

قصه‌گویی و شاهنامه‌خوانی

بزرگ‌ترهای خانواده قصه‌ها و افسانه‌های کهن را برای کودکان و جوانان نقل می‌کنند. در هر منطقه داستان‌ها و اشعار محلی رایج است؛ مانند قصه حسین کرد شبستری در آذربایجان یا شاهنامه‌خوانی در خراسان و فارس.

فال حافظ

یکی از آیین‌های محبوب شب یلدا، تفأل به حافظ است. صاحب‌خانه دیوان حافظ را به بزرگ‌تر خانواده می‌دهد تا فال گرفته شود. امروزه این رسم با نرم‌افزارها و سامانه‌های اینترنتی نیز انجام می‌شود.

سفره و خوراکی‌های شب یلدا

سفره شب یلدا شامل آجیل، میوه‌های خاص مانند انار و هندوانه، شیرینی‌ها و گاهی میوه‌های خشک است.

• انار: نماد باروری و برکت و نماینده خورشید است.

• هندوانه: میوه‌ای تابستانی که نماد گرما و خورشید به شمار می‌رود و خوردن آن باور قدیمی دارد که در زمستان سلامت و انرژی به همراه می‌آورد.

• آجیل: شامل پسته، بادام، گردو، فندق و سایر مغزها که سرشار از کالری و ویتامین بوده و برای سلامت پوست و مو مفید است.

سایر خوراکی‌ها شامل خرمالو، سیب، پرتقال، لبو و گندم می‌شود و در برخی مناطق، خوراکی‌های سنتی مانند پشمک یا باسلق نیز به سفره اضافه می‌شود.

آیین‌های شب یلدا در استان‌های مختلف ایران

• آذربایجان: تزیین هندوانه و شال‌های قرمز برای هدیه به نامزد یا تازه عروس رایج است.

• اصفهان: تقسیم چله به چله بزرگ و چله کوچک؛ سفره‌های شب چله با هندوانه و میوه‌های نماد خورشید پهن می‌شود.

• کهگیلویه و بویراحمد: قصه «متیل» توسط بزرگ‌ترین فرد خانواده خوانده می‌شود و غذاهای سنتی مانند آش دووا و شله بادام آماده می‌شود.

• مازندران: فردوسی‌خوانی، فال حافظ و خوردن میوه‌های محلی بخش اصلی مراسم است.

• شیراز: سفره شب چله با مرکبات، خرما و رنگینک، همراه با حافظ‌خوانی رنگین می‌شود.

• همدان: فال سوزن و خوراکی‌های محلی مانند کشمش و گردو اجرا می‌شود.

• اردبیل، کرمانشاه، کردستان، گلستان و خراسان جنوبی: هر منطقه آیین‌های خاص خود را دارد؛ از قصه‌گویی و شعرخوانی گرفته تا مراسم کف‌زنی و تهیه خوراکی‌های سنتی.

• لرستان: «شو اول قاره» با دورهمی‌های خانوادگی، فال چهل‌سرو و «دراز کردن شال از پشت‌بام» همراه است.

شب یلدایی تازه عروس‌ها

در بسیاری از شهرها، تازه عروس‌ها در این شب با هدایای مخصوص خانواده داماد شامل میوه، آجیل، شیرینی، پارچه و گاهی طلا، مورد تقدیر قرار می‌گیرند. در برخی مناطق، سینی‌ها یا خوانچه‌ها با گل‌آرایی و تزئینات زیبا آماده و تحویل داده می‌شود تا شب یلدا به یاد ماندنی شود.

هدیه شب یلدا برای کارمندان و دوستان

هدیه دادن در شب یلدا تنها مختص خانواده نیست و در محیط‌های کاری نیز انجام می‌شود. هدایای سازمانی معمولاً شامل کتاب حافظ، خوراکی و وسایل تزئینی است و هدف ایجاد صمیمیت و روحیه مثبت در میان همکاران می‌باشد.

شب یلدا در ایران، پلی است میان تاریخ و فرهنگ کهن و زندگی مدرن؛ شبی که با آداب و رسوم محلی و خانوادگی، همدلی و شادی را میان مردم حفظ می‌کند و میراثی چند هزار ساله را زنده نگه می‌دارد.