علت اختلال‌های عجیب در GPS چیست؟
در روزهایی که اتکا به مسیریاب‌ها بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره کارمندان و رانندگان شده، اختلال گسترده در سیستم جی‌پی‌اس باعث سردرگمی، اتلاف وقت و مصرف بیشتر سوخت در شهرهایی مانند تهران شده است.
در روزهای اخیر، کاربران ایرانی به‌ویژه در تهران، هنگام استفاده از اپلیکیشن‌های مسیریابی با مشکلات جدی روبه‌رو شده‌اند. گزارش‌ها حاکی از آن است که برنامه‌های پرکاربردی مانند «بلد»، «نشان» و «ویز» موقعیت جغرافیایی کاربران را اشتباه تشخیص می‌دهند یا آن‌ها را در نقاطی دورافتاده همچون کانادا، ایسلند یا حتی غرب ایالات متحده آمریکا ثبت می‌کنند. این اختلال باعث شده بسیاری از رانندگان تاکسی‌های اینترنتی، پیک‌های موتوری و کاربران عادی، زمان بیشتری را در مسیرها تلف کنند و مصرف سوخت‌شان افزایش یابد.
بر اساس گزارش منتشرشده از سوی «سیتنا»، دلیل اصلی این سردرگمی‌ها به اختلال در سامانه موقعیت‌یاب جهانی (GPS) بازمی‌گردد؛ پدیده‌ای که در سال‌های اخیر در سطح جهان شدت گرفته و حالا در ایران هم نمود یافته است.
سامانه GPS که نخستین بار در سال ۱۹۷۸ توسط وزارت دفاع ایالات متحده راه‌اندازی شد، ابتدا کاربرد نظامی داشت. این فناوری تا دهه ۹۰ میلادی و جنگ خلیج فارس چندان در کانون توجه عمومی نبود. در جریان عملیات نظامی موسوم به «طوفان صحرا»، جی‌پی‌اس توانست نقش حیاتی در نجات جان سربازان آمریکایی ایفا کند. زمانی که طوفان شن دید نیروها را به شدت کاهش داده بود، این سامانه به آن‌ها کمک کرد مسیر خود را بدون برخورد با مین‌ها و سایر نیروها پیدا کنند.
امروزه، این سامانه متشکل از بیش از ۳۰ ماهواره است که به دور زمین می‌چرخند و سیگنال‌هایی دقیق به دستگاه‌های گیرنده روی زمین ارسال می‌کنند. گیرنده‌های جی‌پی‌اس در تلفن‌های هوشمند یا تجهیزات دیگر، با دریافت این سیگنال‌ها و انجام محاسبات پیچیده، موقعیت مکانی دقیق کاربر را مشخص می‌کنند. نکته مهم اینجاست که اگر ساعت‌های دقیق روی ماهواره‌ها تنها به اندازه یک هزارم ثانیه خطا داشته باشند، مکان کاربر می‌تواند تا صدها کیلومتر جابه‌جا شود؛ مشابه آنچه این روزها برای کاربران ایرانی رخ داده است.
اما این اختلال‌ها اتفاقی نیست. در عرصه جنگ‌های مدرن، دو تکنیک «جمینگ» (ایجاد پارازیت) و «اسپوفینگ» (دست‌کاری و جعل سیگنال‌ها) به عنوان ابزارهای جنگ الکترونیکی به کار می‌روند. این روش‌ها عمدتاً در مقاصد نظامی و امنیتی و در مناطق محدود مورد استفاده قرار می‌گیرند تا هواپیماهای بدون سرنشین یا موشک‌های هدایت‌شونده از مسیر اصلی منحرف شوند.
در حالی‌که بیشتر تجهیزات نظامی پیشرفته به سامانه‌های رمزنگاری‌شده GPS مجهز شده‌اند، برخی از پهپادها یا بمب‌های هدایت‌شونده همچنان از نسخه‌های باز و بدون رمز استفاده می‌کنند که امکان دخالت در آن‌ها وجود دارد. به همین دلیل، پارازیت روی جی‌پی‌اس به ابزاری رایج در جنگ‌های منطقه‌ای و درگیری‌های بین‌المللی بدل شده است.
طبق اعلام «یاتا» (انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی)، در فاصله سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴ میلادی، موارد مربوط به فریب یا اختلال در جی‌پی‌اس بیش از ۲۲۰ درصد افزایش یافته است. این آمار، زنگ خطری جدی برای امنیت پروازها و حتی فعالیت‌های روزمره در سراسر جهان به شمار می‌رود.
در ایران نیز، بنا بر تحلیل‌های امنیتی، هدف اصلی از ایجاد این اختلالات، منحرف‌کردن سامانه‌های هدایت‌شونده‌ای است که ممکن است از سوی دشمنان استفاده شود؛ از جمله هواپیماهای بدون سرنشین یا موشک‌هایی که به‌طور دقیق به اهداف مشخص هدایت می‌شوند.
در مناطق مختلفی از جهان، از خاورمیانه تا مرزهای هند و پاکستان، چنین اختلالاتی پیش‌تر گزارش شده است. آسمان ایران، عراق، اوکراین، و همچنین محدوده درگیری‌های اخیر میان اسرائیل و لبنان نیز از جمله مناطقی هستند که در معرض پارازیت‌های GPS قرار گرفته‌اند. برای نمونه، پس از حمله ۷ اکتبر حماس تحت عنوان «طوفان الاقصی»، اسرائیل برای جلوگیری از اصابت موشک‌ها یا پهپادهای احتمالی حزب‌الله، اقدام به مختل‌کردن سیستم جی‌پی‌اس در مناطق مورد تهدید کرد.
ایران نیز به‌گزارش برخی منابع، از سامانه موقعیت‌یابی چینی «بی‌دو» بهره می‌برد. این سیستم که رقیب جی‌پی‌اس آمریکایی محسوب می‌شود، به سرعت در حال گسترش است و هم‌اکنون در ایران نیز قابل استفاده است. همچنین سامانه روسی «گلوناس» نیز در کشور قابل دسترسی است.
در حال حاضر پنج قدرت بزرگ جهان همراه با اتحادیه اروپا، سامانه‌های مستقل ماهواره‌ای برای مکان‌یابی دارند: ایالات متحده (GPS)، روسیه (گلوناس)، چین (بی‌دو)، اتحادیه اروپا (گالیله)، و سامانه‌های منطقه‌ای ژاپن و هند. روسیه و چین، به‌دلیل نگرانی از وابستگی به سامانه‌های آمریکایی، به‌شکل گسترده‌ای از سیستم‌های بومی خود استفاده می‌کنند.
با توجه به گسترش این اختلالات، نه‌تنها فعالیت‌های نظامی، بلکه زندگی روزمره کاربران در ایران نیز تحت تأثیر قرار گرفته است. در نبود دسترسی به موقعیت‌یابی دقیق، افزایش سردرگمی در ترافیک، اتلاف وقت، افزایش مصرف سوخت و حتی ایجاد خطرهای احتمالی در مسیرها، همه و همه از پیامدهای مستقیم این اختلال‌ها هستند؛ مسئله‌ای که به‌نظر می‌رسد فعلاً راه‌حلی قطعی برای آن ارائه نشده است.
